Το 2021 είναι ένα έτος ανάμνησης των 200 ετών της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Είναι ένα έτος που συνειρμικά μας παραπέμπει 200 χρόνια πίσω και συγκεκριμένα το 1821, όταν ξεκίνησε στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες η προσπάθεια συγκρότησης ελληνικού κράτους. Από το 1453, ο οθωμανικός στρατός ελέγχει τη σημερινή ελληνική γεωγραφική επικράτεια. Το εγχείρημα του 1821 τελικά θα ευοδωθεί 9 χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1830 με τη Συνθήκη του Λονδίνου, οπότε πια το ελληνικό κράτος είναι ανεξάρτητο.
Η “Νέα Κρήτη”, τιμώντας τα 200 χρόνια ελληνικής ιστορίας, ξεκινάει μια σειρά αφιερωμάτων με σκοπό να τιμήσει γεγονότα, καταστάσεις και πρόσωπα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον εθνικό μας αυτοπροσδιορισμό ως κρατική οντότητα. Στο πρώτο μέρος, το αφιέρωμα επικεντρώνεται στη Φιλική Εταιρεία, στους λόγους συγκρότησής της, στα εμπόδια που συνάντησε και στην οργάνωσή της.
Ίσως φανεί παράδοξο αλλά θα ξεκινήσω με μια διαπίστωση του Κέυνς. Ο Κέυνς υποστήριξε πως πίσω από τους πολιτικούς σχηματισμούς κρύβεται ένα εργαστήριο ιδεών και θεωριών. Οι ιδέες και θεωρίες αυτές εξουσιάζουν τον κόσμο. Παραφράζοντας τα λόγια του Κέυνς, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως και η Φιλική Εταιρεία πριν την Επανάσταση του 1821 ήταν ένα θεωρητικό εργαστήρι που συγκροτήθηκε από ανθρώπους διαφόρων κοινωνικών τάξεων, από ιερείς και στρατιωτικούς μέχρι πρόκριτους και Φαναριώτες που στόχευαν στη συγκρότηση ενός κράτους με εσωτερική και εξωτερική ισχύ.
Διάφορες κοινωνικές τάξεις συμμετείχαν σε αυτή τη μυστική οργάνωση που επιδίωκε την απελευθέρωση του ελληνικού λαού από τον οθωμανικό ζυγό και ταυτόχρονα την ίδρυση ενός νέου έθνους-κράτους, καθώς, όπως μαρτυρούν και τα ιστορικά εγχειρίδια, η ιδέα διαμόρφωσης του νέου έθνους-κράτους ήταν άμεσα συνυφασμένη με τις μεγάλες αστικές επαναστάσεις, την Αμερικάνικη και τη Γαλλική.
Η Φιλική Εταιρεία συγκροτήθηκε, όπως μαθαίνουμε από τα σχολικά βιβλία, στην Οδησσό της Ρωσίας - που αποτελούσε τότε εμπορικό κέντρο της εποχής - το 1814. Ήταν μια περιοχή όπου κατοικούσαν αρκετοί Έλληνες οι οποίοι έρχονταν σε επαφή με άλλους ευρωπαϊκούς λαούς. Η διαπολιτισμική αυτή ώσμωση είναι σημαντική, καθώς οι αστοί που διέμεναν εκτός των τωρινών ελληνικών γεωγραφικών συνόρων μάθαιναν τις εξελίξεις στην Ευρώπη και σταδιακά σμιλεύτηκε η σκέψη στη συνείδηση πολλών εμπόρων της Ρωσίας: τι θα γίνει εάν η Ελλάδα γινόταν ανεξάρτητο κράτος; Δηλαδή, να αποφασίζουν οι Έλληνες για την τύχη του εαυτού και του τόπου τους. Η περίοδος αυτή έτσι και αλλιώς ήταν μια ιδιαίτερη περίοδος, καθώς δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από τη ναπολεόντεια εκστρατεία και τις θεωρητικές κατακτήσεις που αυτή έφερε. Οι θεωρητικές αυτές κατακτήσεις (ελευθερία, ισότητα) δεν ήταν τίποτε άλλο παρά οι θεωρητικές ρίζες του Διαφωτισμού.
Αυτό υποστήριξε ο μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Γιώργος Τσερεβελάκης, ο οποίος έκανε ρητή αναφορά, μιλώντας στη “Νέα Κρήτη”, για την ιδεολογική απήχηση του Διαφωτισμού. Όπως αρχικά είπε, πολλοί έμποροι πίστεψαν πως είναι η ώρα της Ελλάδας να μετουσιώσει τον Διαφωτισμό ως θεωρητικό και πνευματικό κίνημα σε κοινωνική πράξη.
«Κατά τις αρχές του 19ου αιώνα τα διδάγματα του Διαφωτισμού που είχαν εξαπλωθεί σε όλη τη Νοτιανατολική Ευρώπη από την πνευματική δραστηριότητα των Ελλήνων διανοουμένων είχαν διαμορφώσει αναλόγως την κοινή γνώμη, η οποία είχε παραδοθεί σε μια κατάσταση αναβρασμού και επαναστατικής διάθεσης. Οι δημοκρατικοί ιδεολόγοι είχαν πιστέψει ότι είχε φτάσει η ώρα για να μεταβληθούν οι διδασκαλίες του Διαφωτισμού σε κοινωνική πράξη. Οι οιωνοί ήταν άκρως ευνοϊκοί, αλλά χρειαζόταν συντονισμός και οργάνωση. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε ο νέος ρωσοτουρκικός πόλεμος και η κατάληψη των Παρίστριων Ηγεμονιών από τους Ρώσους. Παράλληλα, η Επτάνησος ήταν υπό γαλλική κατοχή από το 1807 έως και το 1814, όταν και έγινε προτεκτοράτο της Μεγάλης Βρετανίας. Στην ουσία επρόκειτο για μια περιοχή του Ελληνισμού που ευρισκόταν σε μια φιλελεύθερη και πολιτισμένη διακυβέρνηση», ανέφερε ο κ. Τσερεβελάκης.
ΕΥΡΩΠΗ
Το πλαίσιο του επαναστατικού αναβρασμού
Στο ίδιο μήκος κύματος έσπευσε να τοποθετηθεί και ο Γιάννης Χαραλαμπίδης, ο οποίος είναι ιστορικός (ΠΜΣ, Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία, Πανεπιστήμιο Κρήτης), κάνοντας σαφές πως η συγκρότηση ενός έθνους-κράτους ήταν μια ιδέα βαθιά φιλελεύθερη και επαναστατική, ενώ την πρώτη εικοσαετία του 19ου αι. υπήρξε ένας διάχυτος επαναστατικός αναβρασμός.
«Ειδικά η Νότια Ευρώπη στην πρώτη εικοσαετία του 19ου αιώνα δονείται από τους κραδασμούς της Γαλλικής Επανάστασης και των εκστρατειών του Ναπολέοντα, που καλλιεργούσε έντεχνα και τις τάσεις αυτοδιάθεσης των λαών, σε αντιδιαστολή με τις παραδοσιακές αυτοκρατορίες. Στο πλαίσιο αυτό, αναφύονται διάφορα ριζοσπαστικά κινήματα, άλλοτε με κοινωνικό κι άλλοτε με εθνικό πρόσημο - οι Καρμπονάροι είναι σίγουρα το πιο γνωστό και επιδραστικό. Συνολικά η εποχή ευνοεί την καλλιέργεια της φιλελεύθερης σκέψης και δράσης, και όταν μιλάμε για λαούς που αισθάνονται ότι ασφυκτιούν μέσα σε αλλότρια αυτοκρατορικά δεσμά, αυτό μεταφράζεται σε εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Οι Έλληνες της εποχής ήταν μοιραία καλοί αγωγοί όλων αυτών των ιδεών και μεθόδων», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Τον επαναστατικό αυτό λόγο δημιουργίας ενός εθνικού κράτους έσπευσε να υποστηρίξει η Φιλική Εταιρεία. Ήταν το κύριο θεωρητικό προπύργιο, που στόχο είχε να αυτοσυγκροτηθεί σε ένα μαζικό αυτεξούσιο σώμα Ελλήνων κάτω από συνθήκες άκρας μυστικότητας, με σκοπό να κάνει πράξη την απεξάρτηση του ελληνικού λαού από τον οθωμανικό ζυγό.
Κ. ΛΑΠΙΔΗΣ
«Πρωτοποριακό το εγχείρημα»
Ο Κώστας Λαπίδης, νομικός-ιστορικός μελετητής, μας μίλησε για το πρωτοποριακό αυτό εγχείρημα που είχε ως εκφραστές τον Νικόλαο Σκουφά, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Εμμανουήλ Ξάνθο. «Το εγχείρημα της Φιλικής Εταιρείας ήταν πρωτοποριακό για την εποχή του, υπό την έννοια ότι είχαμε την ανάπτυξη μιας μυστικής οργάνωσης από ανθρώπους της λεγόμενης “αστικής τάξης” (έμποροι) με κίνητρα καθαρά εθνικά-πατριωτικά. Είναι εξαιρετικά οξύμωρο ότι άνθρωποι όπως ο Σκουφάς, ο Τσακάλωφ και ο Ξάνθος, οι οποίοι όχι μόνο οραματίστηκαν μια ελεύθερη Ελλάδα αλλά θέλησαν να κάνουν κάτι γι’ αυτό, δε διαδραμάτισαν κανένα ρόλο στην ηγεμονία της Επανάστασης και στη μετέπειτα ελληνική συγκρότηση, και επίσης επ’ αυτού ήταν εντελώς απούσα η συμβολή των λογίων και των διανοουμένων που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως μια ενοποιητική ιδεολογική δύναμη. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ένας από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, στα “Απομνημονεύματά” του, “σκοπός της Εταιρείας είναι να ενεργήσει, ευκαιρίας δοθείσης, την απελευθέρωσιν της πατρίδος”. Αυτή ακριβώς η θέση αποτελεί αδιαμφισβήτητο κριτήριο πατριωτισμού με πρωτοβουλία των εμπόρων της διασποράς και όχι των λογίων και των διανοουμένων, γεγονός που ήδη συνιστά μια ιστορική καινοτομία. Επίσης η Φιλική Εταιρεία διέφερε από τις άλλες μυστικές οργανώσεις που υπήρχαν στην Ευρώπη την περίοδο εκείνη, καθώς το καταστατικό της δε χρειαζόταν καν να είναι γραμμένο. Περιοριζόταν στη φράση: “Με κάθε τρόπο, να ελευθερωθεί η πατρίδα”, πράγμα που δηλώνει την αποφασιστικότητα των πρωτεργατών του εγχειρήματος», ανέφερε χαρακτηριστικά ο κ. Λαπίδης.
ΤΟ ΑΡΧΙΚΟ ΚΙΝΗΤΡΟ
Ο ρόλος της λαβωμένης ελληνικής οικονομίας
Ο Γιώργος Τσερεβελάκης επισημαίνει πως μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, το 1815, με την ήττα του Ναπολέοντα, η ελληνική οικονομία υπέστη μεγάλο πλήγμα. Αυτό ήταν ένα αρχικό κίνητρο ώστε οι τρεις έμποροι να αναπτύξουν κοινωνική δράση.
«Αυτό που επικρατούσε ήταν μια γενικευμένη αναταραχή, η οποία απέκτησε δυναμική επανάστασης όταν, μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, η ελληνική οικονομία εισήλθε σε μια φάση κρίσιμης ύφεσης. Η ύφεση αυτή εξαπλώθηκε σε μια φάση που οι προσδοκίες του Ελληνισμού ήταν αυξημένες και έντονες. Οι έμποροι της διασποράς ήταν αυτοί που υπέστησαν σοβαρά πλήγματα. Από τη συγκεκριμένη κοινωνική τάξη αναδύθηκαν το 1814 οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, γύρω από την οποία συσπειρώθηκαν έμποροι, διανοούμενοι και εκπαιδευτικοί. Λόγιοι του Διαφωτισμού και οι μαθητές τους προσχώρησαν μαζικά στην οργάνωση. Για να αποποιηθούν τον χαρακτηρισμό του ιακωβινισμού και του καρμποναρισμού, διατείνονταν ότι διέθεταν διασυνδέσεις με τη ρωσική αυλή. Επίσης, στη Φιλική Εταιρεία προσχώρησαν κληρικοί, αλλά αυτοί γενικώς συγκροτούσαν ένα μικρό ποσοστό», ανέφερε χαρακτηριστικά o κ. Τσερεβελάκςη.
Τίθεται όμως ένα εύλογο ερώτημα: Ο αρχικός λόγος συγκρότησης της Φιλικής Εταιρείας ήταν όντως η διεξαγωγή ενός εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα; Σε αυτό το ερώτημα κλήθηκε να απαντήσει ο Γιάννης Χαραλαμπίδης, ο οποίος τόνισε πως, αν και δεν υπήρχε σύγκλιση απόψεων για το ποια θα είναι η μορφή του κράτους, ο χαρακτήρας του κινήματος ήταν όντως εθνικοαπελευθερωτικός.
«Δεν είναι εύκολο να πούμε με βεβαιότητα αν το 1814 που ξεκίνησε το εγχείρημα της Φιλικής Εταιρείας υπήρχε ξεκάθαρη εικόνα για το πού ήθελαν οι πρωτεργάτες ακριβώς να καταλήξει η προσπάθεια. Ξέρουμε ότι οι Έλληνες της εποχής είχαν συχνά αποκλίνουσες απόψεις για τη μορφή του κράτους που θα φτιαχνόταν. Οπωσδήποτε, όμως, είμαστε σίγουροι ότι εξαρχής ο χαρακτήρας του κινήματος ήταν εθνικοαπελευθερωτικός και επιδίωκε τη βίαιη ρήξη με τον οθωμανικό δεσποτισμό. Η αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας και η συγκρότηση κάποιας μορφής ελληνικού και χριστιανικού κράτους ήταν σταθερά τα γενικά προτάγματα», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Αντίπαλος η Ιερά Συμμαχία
Η συγκρότηση της Φιλικής Εταιρείας έγινε το 1814. Έναν χρόνο μετά ο Ναπολέων χάνει τη μάχη στο Βατερλό. Οι νικήτριες δυνάμεις συγκαλούν συνδιάσκεψη το 1815. Σε αυτό το συνέδριο, όπως κάνουν λόγο τα σχολικά εγχειρίδια, ηγετική προσωπικότητα αποτέλεσε ο Μέτερνιχ και αποφασίστηκε μαζί με τις άλλες χώρες πως είναι αναγκαίο όσο ποτέ άλλοτε να επικρατήσει ειρήνη στην Ευρώπη. Κάθε επαναστατικός αναβρασμός θα καταπνιγόταν από τις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης. Η ειρήνη και η ασφάλεια ήταν πλέον αναγκαίες. Οι δημοκρατίες καταδικάστηκαν και το φάντασμα του συντηρητισμού πλανιόταν στην Ευρώπη. Μάλιστα, πολλοί ιστορικοί τονίζουν πως το έτος 1815 πρέπει να θεωρείται ως το έτος γέννησης των επαναστατικών εθνών-κρατών αλλά και του φιλελεύθερου εθνικισμού.
Το επαναστατικό κίνημα της Φιλικής Εταιρείας, λοιπόν, ως προς τον σκοπό της συγκρότησής του ήρθε σε ευθεία αντίθεση με τις κατευθυντήριες γραμμές του Συνεδρίου της Βιέννης. Αυτό επισήμανε στη δήλωσή του και ο Γιώργος Τσερεβελάκης, λέγοντας: «Ένας από τους βασικότερους ιδεολογικούς αντιπάλους της Φιλικής Εταιρείας ήταν και η Ιερά Συμμαχία, η οποία, όταν ξεκίνησε η Επανάσταση, την καταδίκασε αλλά δεν επενέβη για να την καταπνίξει, γιατί την άφησε στη δικαιοδοσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν φανερό ότι οι Ευρωπαίοι μονάρχες δεν επιθυμούσαν προς το παρόν να αλλάξει κάτι στο status quo της Κεντρικής και Ανατολικής Μεσογείου. Η Φιλική Εταιρεία υπήρξε μια επαναστατική οργάνωση, η οποία διέθετε ιδεολογία, όραμα και ξεκάθαρους στόχους. Κατάφερε μέσα σε λίγα χρόνια να συσπειρώσει παρά πολλούς ανθρώπους και να τους μεταλαμπαδεύσει την αξία και τον ενθουσιασμό της επαναστάσεως και της αντίστασης κατά της οθωμανικής τυραννίας και του δεσποτισμού».
“Κλειδί” ο μυστικισμός
Μεταξύ άλλων, ο κ. Τσερεβελάκης υποστήριξε πως το “κλειδί” της επιτυχίας σε αυτήν τη οργάνωση ήταν ο μυστικισμός. «Οι Φιλικοί δραστηριοποιούνταν σε όλο το εύρος και το πλάτος του Ελληνισμού, προωθώντας την αίσθηση ότι μπορούν να εκπληρώσουν τις θρυλικές προσδοκίες του Γένους, αλλά και τα νεότερα εθνικά συναισθήματα. Ο μυστικισμός, με τον οποίον ενεδύθηκε εξαρχής η οργάνωση, ήταν το “κλειδί” της επιτυχίας, καθότι έτσι διαφυλασσόταν η ανωνυμία του κάθε μυουμένου, αλλά και εντεινόταν η μυθική σχεδόν διάσταση που είχε λάβει η Φιλική Εταιρεία στη συνείδηση του λαού. Η τελετουργία μύησης απαρτιζόταν από ορισμένα στάδια, κατά τα οποία ο μυούμενος όφειλε να περάσει από αυστηρές διαδικασίες που θα επισφράγιζαν την εισδοχή του στην οργάνωση. Οι πρώτες κατηγορίες των μυουμένων ήταν οι “Βλάμηδες” και οι “Συστημένοι”, και ακολουθούσαν οι “Ιερείς”. Στην κορυφή ευρίσκετο η “Αόρατος Αρχή”. Το έτος 1818 η λεγομένη “Αόρατος Αρχή” μετονομάστηκε σε “Αρχή των Δώδεκα Αποστόλων”. Ο κάθε “Απόστολος” ήταν επιφορτισμένος με την ευθύνη μιας ολόκληρης περιφερείας», τόνισε.
«Δεν ήταν στόχος η μαζική στρατολόγηση»
Ο Γιάννης Χαραλαμπίδης μίλησε, μεταξύ άλλων, και για τα κριτήρια της ένταξης στη Φιλική Εταιρεία. Τι είδους άτομα ζητούσε η Φιλική Εταιρεία, άτομα ανώτερων κοινωνικών τάξεων ή ακτήμονες; Πρόκριτους (ή αλλιώς κοτζαμπάσηδες) ή στρατιωτικούς; Ανθρώπους διανοούμενους;
Απαντώντας σε αυτά τα ερωτήματα, ο Γιάννης Χαραλαμπίδης υποστήριξε: «Δεν υπήρχαν κριτήρια ένταξης, τουλάχιστον όχι με σαφή καταγεγραμμένη μορφή. Ωστόσο, είναι δεδομένο ότι δεν ήταν τόσο προτεραιότητα η μαζική στρατολόγηση μελών, όσο κυρίως η στοχευμένη διείσδυση της Εταιρείας σε νευραλγικά σημεία του κοινωνικού ιστού. Έτσι, ιδίως μετά το 1818 που η προσπάθεια περνά στην κύρια φάση της, βλέπουμε να μυούνται με έντονους ρυθμούς πρόσωπα που απηχούν αυτή τη στρατηγική, όπως ιερωμένοι, τοπικοί προύχοντες (κοτζαμπάσηδες), έμποροι, οπλαρχηγοί, κ.λπ. Πρόκειται για απόλυτα λογική επιλογή, αφού έτσι οι Φιλικοί αποκτούσαν σοβαρά ερείσματα σε ανθρώπους με πολιτική επιρροή, οικονομική δύναμη και στρατιωτική εμπειρία. Από πλευράς ήθους εννοείται ότι προείχε η επαναστατική συνείδηση και οπωσδήποτε η εχεμύθεια».
