O Θεοφάνης Τάσης, λέκτορας Σύγχρονης Φιλοσοφίας στο Alpen-Andria Universitat της Αυστρίας, παραχώρησε συνέντευξη στην εφημερίδα “Νέα Κρήτη”, μιλώντας για ρεύματα σκέψης σήμερα, τα οποία επαναπροσδιορίζουν το ανθρώπινο υποκείμενο, και κάνοντας λόγο και για την ελευθερία όπως βιώνεται σήμερα.
Ο ίδιος υπογραμμίζει πως «στις φιλελεύθερες δημοκρατίες η ελευθερία επιλογής αυξάνει εκθετικά, έτσι ώστε η ίδια η ελευθερία να καθίσταται άχθος και να βιώνεται με νευρωτικό άγχος παραλύοντας το υποκείμενο». Τέλος, στο ερώτημα εάν η 4η Βιομηχανική Επανάσταση αλλάξει τις σχέσεις εξουσιαστή-εξουσιαζόμενου, ο ίδιος απαντά πως κατά τη γνώμη του οι σχέσεις εξουσίας θα αναδιαμορφωθούν ριζικά.
* Κύριε Τάση, βρισκόμαστε στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση και νέες επιστήμες έχουν κάνει αισθητή την εμφάνισή τους, όπως η γενετική μηχανική. Πολλοί υποστηρίζουν πως βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας περιόδου που η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας τίθεται σε αμφισβήτηση. Συμμερίζεστε την ίδια πεποίθηση;
«Δε θα έλεγα ότι αμφισβητείται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ωστόσο υπάρχουν ρεύματα σκέψης, όπως ο υπερανθρωπισμός, που την επαναπροσδιορίζουν με έναν - κατά τη γνώμη μου - δυνάμει επικίνδυνο για την ανθρωπινότητα τρόπο. Ο υπερανθρωπισμός είναι ένα σύνθετο ρεύμα μεταξύ φιλοσοφικής ανθρωπολογίας και φιλοσοφίας της τεχνικής που συνενώνει ποικίλες προβληματικές από ετερόκλητα πεδία, όπως τη φιλοσοφία, τις κοινωνικές επιστήμες, τις πολιτισμικές σπουδές, τη νευροεπιστήμη, την πληροφορική, τη μοριακή βιολογία, τη ρομποτική και την έρευνα για την τεχνητή νοημοσύνη. Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποί του είναι ο Nick Bostrom και ο Simon Young.
Ο υπερανθρωπισμός στοχεύει στην τροποποίηση και αναβάθμιση του ανθρώπου μέσω της τεχνικής, πρεσβεύοντας ότι η βιολογική εξέλιξη είναι ατελής και δίχως κατεύθυνση. Υιοθετεί στοιχεία του ανθρωπισμού όπως τον ορθό λόγο, την αυτογνωσία, την επιμέλεια εαυτού, την αυτονομία και την αυτοδημιουργία, μεθερμηνεύοντάς τα όμως με αναφορά το ιδεώδες της δημιουργίας ενός νέου ανθρώπινου είδους. Για τους υπερανθρωπιστές, όπως ο άνθρωπος ξεπέρασε τη ζωώδη φύση του, έτσι οφείλει να υπερβεί πλέον την ανθρώπινη φύση στην παρούσα μορφή της. Σε μια ακραία εκδοχή του υπερανθρωπισμού, τον τεχνικό μετανθρωπισμό, ο στόχος δεν είναι ο ριζικός μετασχηματισμός του ανθρώπου μέσω της τεχνικής στην κατεύθυνση της δημιουργίας ενός αναβαθμισμένου ανθρώπινου είδους, αλλά η υπέρβαση του ανθρώπου καθαυτού.
Ο τεχνικός μετανθρωπισμός αντιλαμβάνεται την τεχνική όχι ως μέσο, αλλά ως αυτοσκοπό, πιστεύοντας στη δημιουργία μιας τεχνικής ετερότητας. Ο άνθρωπος δεν τον ενδιαφέρει και η αναβάθμισή του καθ’ οδόν προς αυτή αποτελεί απλώς μια παράπλευρη συνέπεια. Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι του τεχνικού μετανθρωπισμού είναι ο Ray Kurzweil, ο Marvin Minsky, ο Hans Moravec και π Frank Tipler».
* Πιστεύετε πως η 4η Βιομηχανική Επανάσταση θα αλλάξει και τις σχέσεις εξουσιαστή-εξουσιαζόμενου; Θυμίζω πως η 1η Βιομηχανική Επανάσταση δημιούργησε το προλεταριάτο, ενώ η 3η, μέσα από την εγκαθίδρυση της κοινωνίας της γνώσης, αποτέλεσε προπομπό για την εδραίωση του καπιταλιστικού συστήματος.
«Νομίζω ότι οι σχέσεις εξουσίας θα αναδιαμορφωθούν ριζικά. Σε ένα πρώτο βήμα το διακύβευμα θα αφορά την ορατότητα, δηλαδή τη δυνατότητα του να μπορεί κανείς σε μια κοινωνία ψηφιακής επιτήρησης να είναι, όποτε το επιθυμεί, αόρατος. Όσο ισχυρότερος είναι κανείς, τόσο περισσότερες δυνατότητες να είναι αόρατος θα διαθέτει, δηλαδή δυνατότητες ελέγχου της ψηφιακής εικόνας εαυτού και των ψηφιακών δεδομένων που τον αφορούν.
Όμως οι σχέσεις εξουσίας αφορούν επίσης τη σχέση μας με τους αλγορίθμους. Η ψηφιακή τεχνική δε συνιστά απλώς εργαλείο, αλλά περιβάλλον που τείνει στην απανθρώπιση του εικονιστικού υποκειμένου. Η απανθρώπιση συντελείται διότι η σχέση με τον εαυτό βιώνεται πλέον κυρίως ως σχέση ξένωσης με την ψηφιακή εικόνα εαυτού, καθώς οι κοινωνικές σχέσεις μετατρέπονται σε σχέσεις μεταξύ ψηφιακών εικόνων εαυτού, οι οποίες ρυθμίζονται από αλγορίθμους. Επιπλέον, με την αυξανόμενη διάδοση της τεχνητής νοημοσύνης το ζήτημα της εξουσίας θα αφορά την αυτονομία μας τόσο στην καθημερινότητα, όσο επίσης, ενδεχομένως, στο πολιτικό πεδίο.
Τέλος, οι νέες σχέσεις εξουσίας μπορούν επίσης να διαμορφωθούν στη βάση της αναβάθμισης του ανθρώπου. Με αυτό τον όρο εννοούμε ένα σύνολο ιατρικών, γενετικών, νευρωνικών και γενικότερα τεχνολογικών βελτιώσεων υπαρχόντων ιδιοτήτων του ανθρώπου, όπως ευφυΐα, ομορφιά, σωματική ρώμη και αντοχή, συναισθήματα χαράς και ευτυχίας, όπως επίσης την προσθήκη ιδιοτήτων που δε διαθέτει το ανθρώπινο είδος. Οι υπερανθρωπιστές πιστεύουν ότι πρέπει να επαφίεται στον καθένα το πώς, πότε και πόσο θα αναβαθμιστεί. Αυτή η προσωπική ελευθερία ως προς την αναβάθμιση ονομάζεται “μορφολογική ελευθερία” και συνιστά, για τους υπερανθρωπιστές, την πεμπτουσία της αυτονομίας. Αλλά οι κοινωνικές συνέπειες τις μορφολογικής ελευθερίας μπορεί να είναι τρομακτικές. Για παράδειγμα, οι γενετικές παρεμβάσεις θα επηρεάσουν τις επερχόμενες γενεές ή μπορεί να διευρύνουν δραματικά τις υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες. Για την πολιτική διάσταση της αναβάθμισης του ανθρώπου οι υπερανθρωπιστές παραμένουν ως επί το πλείστον σιωπηλοί.
Εξαίρεση αποτελεί το έργο του James Hughes στο “Citizen Cyborg” (2004), όπου διαμορφώνεται μια αριστερή υπερανθρωπιστική ατζέντα με επίκεντρο τη δωρεάν διανομή τεχνολογιών αναβάθμισης στους πολίτες. Για τον Hughes, μια σοσιαλδημοκρατική κοινωνία, όπου η αναβάθμιση είναι δικαίωμα, αποτελεί την προϋπόθεση για την ανάπτυξη κυβερνοοργανισμών και την αρμονική τους συμβίωση. Στους αντίποδες αυτής της σκέψης βρίσκεται το τεχνοφασιστικό έργο του Nick Land “The dark Enlightment” (2008). Ο Land θεωρεί την ελευθερία του ατόμου ασύμβατη με τη δημοκρατία και προασπίζεται μια ολιγαρχική κοινωνία, όπου η κυρίαρχη ελίτ υπερέχει λόγω γενετικών τροποποιήσεων και ενσωματωμένης νανοτεχνολογίας».
«Η ελευθερία καθίσταται άχθος»
* Παλαιότερα η έννοια της ελευθερίας του προσώπου συνδεόταν άρρηκτα με την απουσία καταναγκασμού, ο οποίος επιβαλλόταν από αυταρχικά καθεστώτα. Η σημερινή ελευθερία σ’ ένα σύγχρονο δημοκρατικό πλαίσιο είναι άφθονη ή ελλοχεύουν κίνδυνοι περιορισμού της;
«Η συνθήκη της ελευθερίας είναι σύνθετη. Σε ορισμένα μέρη του κόσμου όπως την Κίνα ή σε αυταρχικές δημοκρατίες, όπως τη Ρωσία, η ελευθερία είναι περιορισμένη, αλλά στις φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι πληθωριστική, διότι η ελευθερία επιλογής αυξάνει εκθετικά, έτσι ώστε η ίδια η ελευθερία να καθίσταται άχθος και να βιώνεται με νευρωτικό άγχος παραλύοντας το υποκείμενο. Έτσι συγκριτικά με τη νεωτερικότητα, όπου το χειραφετητικό πρόταγμα αφορούσε την απελευθέρωση από τις καταπιεστικές επιταγές της παράδοσης και της θρησκείας, όπως επίσης την απαλλαγή από την προκατάληψη και τη δεισιδαιμονία στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, το χειραφετητικό πρόταγμα αφορά επίσης τη διαχείριση της πληθωριστικής ελευθερίας δίχως την εκχώρηση της αυτονομίας μας στους αλγορίθμους».
