Ένας άγνωστος ως τα σήμερα πίνακας στο Τολέδο διχάζει τους κριτικούς, που προσπαθούν να δουν αν πίσω από την πορφυρή κουρτίνα του χρόνου ήταν το χέρι του Κρητικού ζωγράφου που μεγαλούργησε σε αυτή τη μικρή, αλλά στρατηγικής σημασίας, ισπανική πόλη, του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, εκείνο που με το πινέλο του απεικόνισε την επονομαζόμενη "Θεία Επίσκεψη".
Ο πίνακας, διαστάσεων 1 μέτρου επί 80 εκατοστά, είναι ελαιογραφία που εικονίζει το βιβλικό περιστατικό της επίσκεψης της Παναγίας στην ξαδέρφη της Ελισάβετ, όταν και οι δύο κυοφορούσαν, η μεν πρώτη τον Ιησού και η δεύτερη τον Ιωάννη.
Αυτό που με την πρώτη ματιά προσελκύει το βλέμμα είναι ο τρόπος με τον οποίο είναι ζωγραφισμένες οι δύο γυναίκες και κυρίως τα ενδύματά τους, που παραπέμπουν στο στυλ του Γκρέκο.
Αυτό όμως που εκ πρώτης όψεως "δείχνει" Ελ Γκρέκο, όπως ήταν γνωστός ο Θεοτοκόπουλος στην Ισπανία, είναι ταυτόχρονα και το στοιχείο που επικαλούνται όσοι υποστηρίζουν ότι ο πίνακας δεν είναι αυθεντικός «Γκρέκο», αλλά μεταγενέστερο δημιούργημα σε μια εποχή που ο ζωγράφος από το Χάνδακα είχε "επανανακαλυφθεί" από τους ιστορικούς της τέχνης και τα έργα του ήταν περιζήτητα.
Η λίστα με τις εικασίες περιλαμβάνει ακόμα την πιθανότητα να είναι ημιτελές από το χέρι του Γκρέκο έργο, που ολοκλήρωσε ο γιος του, ή έργο των σύγχρονων μιμητών του.
Το μυστήριο γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο, καθώς ένας άλλος πίνακας, που επίσης διεκδικεί τον τίτλο της "αυθεντικής" "(Θείας) Επίσκεψης", εκτίθεται στην Ουάσινγκτον.
Την απάντηση στο ερώτημα της πατρότητας του έργου θα μπορούσε να δώσει βεβαίως η επιστήμη, όπως έχει συμβεί με πολλούς άλλους πίνακες ζωγραφικής ή άλλης μορφής έργων τέχνης, όμως ο ιδιοκτήτης της "(Θείας) Επίσκεψης" του Τολέδο, που διατηρεί την ανωνυμία του, δεν έχει δώσει το "πράσινο φως" για τους απαιτούμενους τεχνικούς ελέγχους. Προφανώς το ίδιο ισχύει και για το έργο της Ουάσινγκτον.
Ο πίνακας βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος μετά την παρουσίασή του, για πρώτη φορά, σε λίγους τυχερούς δημοσιογράφους την περασμένη Τρίτη, οι οποίοι πληροφορήθηκαν ότι το έργο φέρεται να έχει φιλοτεχνηθεί από τον Γκρέκο για το παρεκκλήσι μιας εκκλησίας του Τολέδο που είχε παραγγείλει η γνωστή μαικήνας της τέχνης Ισαβέλ ντε Οβάλιε, γνωστή και από άλλες παραγγελίες έργων που είχε κάνει στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο.
Ο πίνακας βγήκε από τη λήθη το 2014, το οποίο είχε κηρυχθεί ως Έτος Ελ Γκρέκο, και το μυστήριο άρχισε να ξετυλίγεται. Το έργο εκτέθηκε για πρώτη φορά από το Μουσείο του Τολέδο, γεγονός που προσέλαβε μεγάλη δημοτικότητα και ο διευθυντής του Χουάν Αντόνιο Γκαρθία Κάστρο δηλώνει, σύμφωνα με την ισπανική "El Pais", πεπεισμένος για την αυθεντικότητά του παρά την απουσία τεχνικών ελέγχων. Όπως δηλώνει ο ίδιος, «είναι πολύ πιθανό» να πρόκειται για αυθεντικό Ελ Γκρέκο.
Προσώρας, το μόνο πειστήριο που μπορεί να τεκμαίρει την άποψη τούτη είναι τα αντίστοιχα έγγραφα, που τοποθετούν τη δημιουργία του μετά το 1608, δηλαδή στα τελευταία χρόνια ζωής του ζωγράφου.
Βάση για την τεκμηρίωση είναι το συμβόλαιο με το οποίο δεσμεύεται ο ζωγράφος να εκτελέσει τον πίνακα αυτόν μαζί με άλλους τρεις, έναν Άγιο Πέτρο, έναν Άγιο Ιδελφόνσο και μία Άμωμο (Inmaculada). Επίσης υπάρχει και η μαρτυρία του γιου του ζωγράφου, Γιώργη Μανουήλ, ο οποίος εργαζόταν μαζί του, αναφορικά με τις δωρεές των πινάκων.
Η εκκλησία όπου εκτίθεται σήμερα το έργο αποτελεί ένα πολυδύναμο κέντρο τέχνης και το παρεκκλήσι που το φιλοξενεί αποτελεί μια απλή κόχη με ένα κιγκλίδωμα και γυμνούς τοίχους.
Όσον αφορά στην Ουάσινγκτον, εκεί υπάρχει η φερόμενη ως αυθεντική "(Θεία) Επίσκεψη", όμως η ιστορικός τέχνης Μαρία ντελ Μαρ Ντοβάλ θεωρεί πως εκείνη είναι κατώτερης τεχνοτροπίας από αυτήν που εκτίθεται στο Τολέδο. Είναι η ίδια που εντόπισε προ 20ετίας τον πίνακα και έστρεψε την προσοχή στην ύπαρξή του το 2104.
Ο πίνακας είναι «εξαιρετικά διατηρημένος», δε μοιάζει να έχει ταξιδέψει πολύ, ή να έχει υποφέρει από μεταφορές. Τα χρώματά του είναι λαμπερά και για την Ντοβάλ είναι εμφανείς οι ιδιαιτερότητες της τεχνοτροπίας του μεγάλου «μαέστρου».
Μάλιστα, ως προς αυτό αναφέρεται ιδιαίτερα στους μανδύες των γυναικών. Επίσης χαρακτηριστικά της τεχνικής του Ελ Γκρέκο αναγνωρίζονται και στα κεφάλια των δύο μορφών, ιδίως εκείνο της Παρθένου με το σκουλαρίκι.
«Και κοιτάξτε τις καθαρές γραμμές στην άνω γωνία, αναπαριστούν το κατώφλι, ενώ στον πίνακα της Ουάσινγκτον είναι ζωγραφισμένη μία καλά αποδοσμένη πύλη, με ευθυγραμμισμένες με το χάρακα γραμμές. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Ελ Γκρέκο δεν εκτελούσε τέτοιες λεπτομέρειες», τονίζει η ειδικός.
Τι εκτιμούν οι ειδικοί: Οι λεπτομέρειες του γρίφου
Οι κόκκινες αποχρώσεις που χρησιμοποιεί στους πίνακές του ο Ελ Γκρέκο βάζουν σε υποψία μια άλλη ειδικό, τη Λετίθια Ρούιθ, η οποία επιμελείται τον ολοκληρωμένο επίσημο κατάλογο των έργων του.
«Το βλέπω πολύ τεχνητό... Αυτή η κόκκινη επίστρωση για την προετοιμασία του πίνακα περισσότερο μοιάζει να έχει γίνει ώστε να ενισχύει την ιδέα πως πρόκειται για πίνακα του Ελ Γκρέκο. Η λεπτομέρεια του σκουλαρικιού μού μοιάζει απίθανη για ένα έργο της τελευταίας περιόδου και η μπεζ απόχρωση του ενδύματος της Αγίας Ελισάβετ είναι πολύ σπάνια. Στον πίνακα που εκτίθεται στο Ντάμπαρτον Όουκς της Ουάσινγκτον μού προκαλεί έκπληξη η πύλη, είναι αλήθεια, όμως είναι πιθανόν να έχει εκτελεστεί από τον Γιώργη Μανουήλ, λόγω της αφιέρωσής του στην αρχιτεκτονική», τονίζει η Ρούιθ, η οποία επικροτεί την έκθεση του πίνακα στο κοινό και δηλώνει πως θα τον επισκεφτεί κι η ίδια.
Πάντως η Ρούιθ, επιμελήτρια στο Τμήμα Αναγεννησιακών Ζωγράφων στο Μουσείο του Πράδο, δεν αποκλείει το γεγονός ο πίνακας να αποτελεί ένα σύγχρονο αντίγραφο, από τα πολλά που εκτελούνταν εξαιτίας της πιεστικής ζήτησης που υπήρχε στην αγορά της τέχνης μετά την ανακάλυψη του Ελ Γκρέκο στις αρχές του 20ού αιώνα.
Αλλά ούτε επίσης αποκλείει το γεγονός να έχει φιλοτεχνηθεί ένα τμήμα από τον ίδιον τον Ελ Γκρέκο και να έχει υπάρξει κατοπινή παρέμβαση από άλλο χέρι, καθότι ο ίδιος ο γιος του είχε αναλάβει να τελειώσει τα ημιτελή έργα τού πατέρα του μετά τη θανή του.
Πάντως, ο διευθυντής του Μουσείου του Τολέδο επιμένει πως ο πίνακας είναι αυθεντικός και πως κοπίασαν επί δύο χρόνια ώστε να πείσουν τον ιδιοκτήτη του να τον εκθέσει στο κοινό.
Ο ίδιος δεν επιθυμεί να δημοσιευτεί η ταυτότητά του. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Γκαρθία Κάστρο, του έχει ζητηθεί να επιτρέψει την τεκμηρίωσή του με τεχνικό έλεγχο, ώστε να διαπιστωθεί η αυθεντικότητά του.
«Σε τι χρησιμεύει η κατοχή ενός πίνακα, εάν δεν είναι πιστοποιημένη η πατρότητά του;», επιχειρηματολογεί ο ίδιος.
