Ένα τέρας που αναδύθηκε από τα νερά όταν ο Δίας, οργισμένος με τους Κρητικούς που σκότωναν τους αγαπημένους του αιγάγρους, πέταξε έναν κεραυνό στο Κρητικό Πέλαγος: Έτσι γεννήθηκε η Ντία ή Δία - το νησί που δεσπόζει στα ανοικτά του λιμανιού του Ηρακλείου, με την εν πολλοίς άγνωστη ιστορία, η οποία χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Σύμφωνα με το μύθο, που επιχειρεί να εξηγήσει τη "γέννηση" του νησιού, ο πατέρας των Θεών, με την παρέμβαση του Ποσειδώνα, μαλάκωσε φαίνεται κατόπιν, αποφάσισε τελικά να μην τιμωρήσει τους Κρητικούς και έριξε για τροφή στο θεριό δύο παξιμάδια - το Παξιμάδι και το Πεταλίδι, τα δύο μικρά, δορυφορικά της Ντίας, νησιά.
Η Ντία, με την τόσο στρατηγική θέση στο σχεδόν μόνιμα μανιασμένο Κρητικό Πέλαγος, δε θα μπορούσε να μη φέρει αποτυπωμένα σημάδια μιας διαχρονικής ανθρώπινης παρουσίας, σύμφωνα με τις σποραδικές παλιές αρχαιολογικές πληροφορίες, π.χ. από τον Άρθουρ Έβανς, τον Τζον Πεντλμπέρι κ.ά., και από τις ενάλιες έρευνες στο θαλάσσιο χώρο, ήδη από τις αποστολές του Ζακ Υβ Κουστώ τη δεκαετία του 1970 - και με την ενεργή συμμετοχή τού τότε νεαρού αρχαιολόγου Χαράλαμπου Κριτζά. Η επιφανειακή έρευνα που πραγματοποιεί το Τμήμα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπό τη διεύθυνση της καθηγήτριας Προϊστορικής Αρχαιολογίας κ. Κατερίνας Κόπακα, διευρύνει και συστηματοποιεί τις γνώσεις μας για τις αρχαιότητες στο νησί.
Το "θέρετρο" των Κρητικών
Προκαταρκτικά αποτελέσματα των σχετικών ερευνών, που δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό της Φιλοσοφικής Σχολής "Αριάδνη", είναι αποκαλυπτικά για τον ιστορικό και αρχαιολογικό πλούτο της Ντίας και δικαιολογούν τη συνολική κήρυξή της ως αρχαιολογικού χώρου ήδη τη δεκαετία του 1980. Η εικόνα του έρημου, εγκαταλελειμμένου νησιού, που αποκομίζει ο σύγχρονος επισκέπτης της Ντίας, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την πραγματικότητα αυτού του "θέρετρου" της σημερινής πόλης του Ηρακλείου, που υπήρξε πάντα ασφαλές καταφύγιο για τα πλοία, αλλά και "γέφυρα" μεταξύ της Κρήτης και της Θήρας.
Τα διαχρονικά ίχνη της εκεί ανθρώπινης παρουσίας, που ανάγονται προς το παρόν τουλάχιστον στη Νεολιθική Εποχή, στην όψιμη 4η χιλιετία π.Χ., είναι εξόχως σημαντικά - με πυκνή κεραμική και άφθονα εργαλεία από οψιανό, αρχιτεκτονικές δομές πολλών περιόδων, εργαστηριακές εγκαταστάσεις και θρησκευτικά μνημεία. Επιβλαβείς για το νησί και το οικοσύστημά του στην ξηρά και στη θάλασσα υπήρξαν ανθρώπινες παρεμβάσεις που ευθύνονται για την καταστροφή ενός μεγάλου παράκτιου μινωικού κτηρίου στον όρμο του Αγίου Γεωργίου, του οποίου σώζεται μονάχα η θεμελίωση. Ο συγκεκριμένος όρμος αποτελεί το πλέον κομβικό σημείο για την Ντία, τη διαχρονική "πύλη" εισόδου της. Εκεί επικεντρώνεται επομένως ο μεγαλύτερος όγκος στοιχείων για την ανθρώπινη κατοίκηση και δράση.
Ήταν κατάφυτη
Στην αρχαιότητα, η Ντία θα ήταν φυσικά κατάφυτη, όπως δείχνουν έμμεσα αρκετά ασβεστοκάμινα που εντοπίστηκαν κατά την επιφανειακή έρευνα, συνήθως κοντά στη νότια ακτή, χάρις κυρίως σε διασπορές καμένων κομματιών πρώτης ύλης και πηλοκονιαμάτων από τα τοιχώματά τους. Τα πετρώματα του νησιού, όπως ανιχνεύονται, χαρτογραφούνται και μελετώνται από το γεωλόγο καθηγητή Α. Αλεξόπουλο, ευνοούσαν την παραγωγή (και προφανώς την εξαγωγή στην Κρήτη) ασβέστη στα καμίνια αυτά, που θα απαιτούσαν ωστόσο επαρκή ξυλεία - και μας "διηγούνται" έτσι για εποχές που η Ντία δεν ήταν ερημονήσι.
Ανιχνεύονται επίσης, και είναι πολύ ενδιαφέρον, τοπικές πηγές όνυχα, ενός δημοφιλούς πετρώματος για παράδειγμα για την κατασκευή των διάσημων μινωικών αλαβάστρινων αγγείων.
Σημαντική είναι η διαπίστωση της κ. Κόπακα και της ομάδας των φοιτητών και των συνεργατών της, που μετέχουν στην επιφανειακή διερεύνηση της Ντίας, ότι σύγχρονα μονοπάτια, όπως αυτά από την κεντρική αποβάθρα στον Άγιο Γεώργιο προς την εκκλησία της Ανάληψης και προς τα βόρεια, φαίνεται να "πατούν" σε αρχαίες χαράξεις, μια οικεία πρακτική σε πολλές αρχαίες εγκαταστάσεις.
Τοιχοδομίες από ξηρολιθιά με ντόπιες πέτρες παρέχουν μια σαφή ένδειξη εγκατάστασης αγροτικο-κτηνοτροφικού κυρίως χαρακτήρα στο νησί, με πολλά διάσπαρτα υπολείμματα κτηρίων και άλλων σταθερών κατασκευών. Μάρτυρες, άλλωστε, της καλλιέργειας που φιλοξενούσε κάποτε η Ντία αποτελούν οι ελάχιστες μεμονωμένες άγριες πλέον ελιές, χαρουπιές και συκιές, που ξεπροβάλλουν σήμερα μέσα από τους χαμηλούς και λιγοστούς θάμνους. Σε κτηνοτροφική χρήση, μέχρι και τη σύγχρονη εποχή - τον προχωρημένο 20ό αιώνα - παραπέμπουν πυκνοί, μεγάλοι και μικροί περίβολοι, που περικλείουν συνήθως ξηρολιθικά κτηριακά συγκροτήματα αγροτικού χαρακτήρα.
Το "τείχος Αλεξίου"
Εξαιρετικά ενδιαφέρον και ελάχιστα γνωστό προϊστορικό μνημείο είναι το λεγόμενο "τείχος Αλεξίου" - από το όνομα του αείμνηστου Στυλιανού Αλεξίου, που κατέγραψε βιβλιογραφικά τη σχετική υπόδειξη του Χ. Κριτζά. Πρόκειται για έναν επιβλητικό κυκλώπειο τοίχο, τον οποίο ο πρωτοπόρος αρχαιολόγος συσχέτισε με τις κυκλαδικές οχυρώσεις της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Όπως αναφέρει στην προκαταρκτική έκθεσή της η κ. Κ. Κόπακα, αυτός «παρακολουθείται σε μήκος περίπου 210 μέτρων, έχει πάχος 2,50/2,60 μέτρα και σώζεται μέχρι το ύψος τεσσάρων δόμων». Επιφανειακά διαπιστώθηκαν, επίσης, θεμέλια τοίχων που μένει να ερμηνευτούν, καθώς και κτιστές και κονιαμένες δεξαμενές, που παραπέμπουν σε ένα αρχαίο υδρευτικό δίκτυο.
Η λατρεία
Η ανθρώπινη παρουσία προϋποθέτει και τη λατρεία, η οποία επίσης είναι διαχρονική στο νησί. Αξιοσημείωτα είναι τα υπολείμματα θεμελίωσης μιας παλαιοχριστιανικής Βασιλικής έξω από τη μικρή εκκλησία της Ανάληψης, που συγκεντρώνει στην Ντία πλήθος Ηρακλειωτών (και όχι μόνο) την ημέρα της γιορτής της. Ενδιαφέρον είναι, επίσης, το σπηλαιοεκκλησάκι της Παναγίας στον ομώνυμο ανατολικό όρμο: το τοπωνύμιο και επομένως και η λατρευτική χρήση του χώρου ανάγονται ήδη στο Μεσαίωνα. Γειτονική βραχοσκεπή φιλοξενούσε διαμορφωμένη και κονιαμένη δεξαμενή, ίσως βυζαντινή ή μάλλον βενετσιάνικη και αργότερα καταφύγιο, όπως δείχνει η καπνισμένη της οροφή.
Ως καταφύγιο για τα πλοία σε περιόδους θαλασσοταραχής λειτούργησε άλλωστε ολόκληρο το νησί, με τους απάνεμους νότιους όρμους του - κυρίως εκείνους της Παναγιάς και του Αγίου Γεωργίου - να αποτελούν ασφαλή αγκυροβόλια. Το μαρτυρούν "λιμενικά έργα", όπως βυθισμένες στο νερό κατασκευές, αλλά και ναυάγια, των ιστορικών κυρίως χρόνων, που έχουν εντοπιστεί στο θαλάσσιο χώρο του και έχουν εξερευνηθεί από την Εφορία Εναλίων Αρχαιοτήτων.
"Φρούριο" για την ασφάλεια των κρητικών παραλίων
Ως καταφύγιο, η Ντία αποτελούσε και ένα στρατηγικό σημείο για την ασφάλεια των κρητικών παραλίων, εγκαταστάσεων και επινείων, όπως η Κνωσός, ο Πόρος, ο Κατσαμπάς, το Νίρου Χάνι και η Αμνισός. Σε αυτή την εκτίμηση μπορεί να αποδοθεί η χρήση του κυκλώπειου τείχους που προαναφέρθηκε, αλλά και ένας πύργος φυκτωρίας, όπως ερμηνεύτηκε από την αρχαιολόγο Σ. Μανδαλάκη μια διαμόρφωση από λίθους με ενσωμάτωση χαλικιών και κομματιών πηλού και κονιάματος, στο ύψωμα του όρμου Πλατανιά.
Για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής του σημερινού Ηρακλείου, η Ντία θα ήταν και ένας αμυντικός "πύργος" παρατήρησης και έγκαιρης προειδοποίησης όταν κάποιος εισβολέας προσέγγιζε το κομμάτι αυτό της βόρειας κρητικής ακτής. Πυκνά και ποικίλα είναι τα επιφανειακά κινητά ευρήματα που συνοδεύουν κατά κανόνα τις αρχιτεκτονικές δομές και αποτελούν εν πολλοίς το βασικό τρόπο χρονολόγησης των αρχαιοτήτων και της ιστορίας του πολιτισμού στην Ντία.
Πρόκειται κυρίως για πυκνή κεραμική, αλλά και πολλά εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιανό. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η κ. Κόπακα, «οι ενδείξεις παραπέμπουν σε ένα πραγματικό νησί-εργαστήριο εργαλειοτεχνιών από τοπικά και εισηγμένα υλικά», τα οποία «με βάση την τυπολογία και τις κεραμικές τους συνάφειες, δηλαδή τα όστρακα/θραύσματα αγγείων που τα συνοδεύουν, μοιάζουν να χρονολογούνται στην πλειονότητά τους στη Νεολιθική Περίοδο και κυρίως στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού».
Καθένα από τα κινητά και τα ακίνητα μνημεία διηγείται τη δική του ιστορία στην εποχή του: η ποικιλία, η πληθώρα και το μεγάλο χρονολογικό τους εύρος υπόσχονται πολλά για την έρευνα. Η Ντία έχει επομένως πολλά μυστικά να αποκαλύψει ακόμα, με το μίτο της Αριάδνης να οδηγεί στα βάθη των αιώνων. Ίσως δεν είναι τυχαία, άλλωστε, μια ακόμα "πινελιά" στο μύθο που συνοδεύει το νησί: Αυτή που θέλει τον Θησέα να διαφεύγει στην Ντία μαζί με την Αριάδνη, αφού σκότωσε τον Μινώταυρο, με τη βοήθειά της.
Ρεπορτάζ: Σταύρος Μουντουφάρης
(κεντρική φωτογραφία αρχείου)
