Λάκκος είναι το φυσικό ή τεχνητό κοίλωμα του εδάφους, με σχετικά μεγάλο βάθος. Όμως για τους Ηρακλειώτες, είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Ο Λάκκος είναι το συνώνυμο της ιστορίας, της υποβάθμισης και της λήθης.
Λίγα μόνο βήματα χωρίζουν το σύγχρονο Ηράκλειο από την πιο κακόφημη και θρυλική γειτονιά του Μεγάλου Κάστρου. Μια φτωχογειτονιά, που στις αρχές του 20ου αιώνα, αποτέλεσε το καταφύγιο των «απόκληρων» της κοινωνίας του Ηρακλείου.
Λάκκος, Βουλισμένη Βρύση ή συνοικία Σερτουρνά;
Οι παλιοί μπορεί να θυμούνται το Λάκκο ως συνοικία «Σερτουρνά», ονομασία η οποία προέρχεται από το ομώνυμο Τζαμί που είχε κατασκευαστεί κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας από τον Σερτουρνά Ιμπραχήμ Αγά.
Ενώ, άλλοι μπορεί να τον γνωρίζουν ως «Βουλισμένη Βρύση», εξ' αιτίας της Ενετικής Κρήνης που υπήρχε στο κέντρο της συνοικίας, με την ονομασία «Λάκκος» να βασίζεται στο γεωγραφικό χαρακτηριστικό της περιοχής, η οποία βρίσκεται σε κοιλώδες έδαφος.
Τα Κόκκινα Φανάρια του Ηρακλείου
Όπως και να έχει αποτυπωθεί στη μνήμη των παλιών Ηρακλειωτών, η ιστορία του Λάκκου ξεκινά στις αρχές του προηγούμενου αιώνα με το «Διάταγμα περί Χαμαιτυπείων» της Κρητικής Πολιτείας.
Σύμφωνα με το συγκεκριμένο Διάταγμα, το οποίο εντάχθηκε σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό Κοινωνικής Πολιτικής της Κρητικής Πολιτείας, οι οίκοι ανοχής έπρεπε να συγκεντρώνονται σε μία οριοθετημένη περιοχή. Έτσι, τα χριστιανικά πορνεία επιλέχτηκε να στεγαστούν στο Λάκκο, σημείο που θα εξυπηρετούσε και το στρατόπεδο των Άγγλων στρατιωτών, το οποίο βρισκόταν στα Ενετικά Τείχη, δίνοντας έτσι στην περιοχή έναν αρνητικό συμβολισμό, που αντικατόπτριζε - ως επί το πλείστον - τη διαφθορά.
Αποτέλεσμα; Με «πυρήνα» τις δραστηριότητες του αγοραίου έρωτα, ξεκίνησε να γράφεται η ιστορία του Λάκκου, στην οποία πρωταγωνιστές ήταν οι χασισέμποροι, οι νταήδες και οι μάγκες, οι κουτσαβάκηδες, οι πόρνες και οι μαστροποί.
Οι λεγόμενοι Λακκουδιανοί αντιμετωπίζονταν με απαξίωση από τους υπόλοιπους Ηρακλειώτες, καθώς υπήρχε η αίσθηση ενός «παράλληλου κόσμου» μέσα στο Μεγάλο Κάστρο. Ενός κόσμου ο οποίος θεωρείτο πως ήταν γεμάτος παρανομία, ανηθικότητα και υποβάθμιση, καθώς στα καλντερίμια, τα χαμόσπιτα, τα πορνεία, τους καφενέδες και τους τεκέδες του Λάκκου, άνθισε το «περιθώριο» του Ηρακλείου.
Σήμα κατατεθέν της περιοχής ήταν η μικρή πλατεία, στην οποία τα ξέφρενα γλέντια και οι αυτοσχέδιες συναυλίες που στήνονταν από τους ρεμπέτες της εποχής, αποτελούσαν μέρος της καθημερινής ρουτίνας των Λακκουδιανών.
Ανανέωση από την Ανατολή
Η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανταλλαγή των πληθυσμών μετέβαλλαν τη δημογραφική σύνθεση της περιοχής, καθώς πολλοί ήταν οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στις γειτονικές περιοχές του Λάκκου, με αρκετούς να εμπλέκονται και στις παράνομες δραστηριότητες των Λακκουδιανών, με σκοπό την επιβίωση.
Βασική «αποσκευή» των προσφύγων ήταν και οι παραδόσεις της Μικράς Ασίας: Μουσικά όργανα, όπως το σαντούρι και το ούτι, παραδοσιακοί χοροί, με βασικούς τους καρσιλαμάδες και τα απτάλικα, αλλά και ανατολίτικες μελωδίες, τραγούδια και αμανέδες άρχισαν να πλημμυρίζουν την υποβαθμισμένη περιοχή του Ηρακλείου, η οποία τα δέχτηκε με χαρά, καθώς ήταν ήδη εξοικειωμένη στο ρεμπέτικο τρόπο ζωής.
Όμως, δεν ήταν ίδια και η χαρά των υπόλοιπων ντόπιων, που ακόμη προσπαθούσαν να αποτινάξουν το οθωμανικό στοιχείο από πάνω τους.
Το τέλος μιας περιοχής, το τέλος μιας εποχής
Μπορεί κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ο Λάκκος να βρισκόταν στην πιο ακμάζουσα περίοδό του, όμως ο Δεύτερος Παγκόσμιο Πόλεμος και η Μάχη της Κρήτης, σήμαναν το οριστικό του τέλος.
Ο βομβαρδισμός του Ηρακλείου από γερμανικά αεροσκάφη, που είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του ιστού της παλιάς πόλης του Ηρακλείου, έφερε και την ισοπέδωση πολλών οίκων ανοχής. Έτσι, οι εργαζόμενες μεταφέρθηκαν σε κεντρικό ξενοδοχείο της πόλης.
Ο καθηγητής Γιάννης Ζαϊμάκης, στο βιβλίο του «Καταγώγια ακμάζοντα στον Λάκκο Ηρακλείου. Παρέκκλιση, πολιτισμική δημιουργία, ανώνυμο ρεμπέτικο (1900-1940)», συνοψίζει, με τον καλύτερο τρόπο, τι σήμαινε ο Λάκκος για τους Ηρακλειώτες:
«O Λάκκος ήταν μια περιοχή ψυχαγωγικών πρακτικών και αυτόχθονης πολιτισμικής δημιουργίας που οργανώθηκε σε ένα περιβάλλον λαθραίων συναλλαγών, εθνοτικού συγχρωτισμού και αγοραίου έρωτα.
Εκεί, οι επιχώριοι κώδικες ρύθμιζαν τις συμπεριφορές που διέφευγαν από τους καθιερωμένους κανόνες και συνιστούσαν μια τάξη επικινδυνότητας για την κοινωνική συνοχή.
O κόσμος των «ακμαζόντων καταγωγίων» του Λάκκου προκαλούσε το σύστημα αξιών, υπέσκαπτε τα αστικά ηθικά πρότυπα, αλλά και ενεργοποιούσε τις φαντασιώσεις.
Στο Λάκκο ο έρωτας, λαθραίος ή νόμιμος, είχε τους δικούς του κώδικες και αποτιμήσεις. Το τραγούδι και ο χορός συνιστούσαν σημαίνουσες κοινωνικές πρακτικές όπου δοκιμαζόταν η ταυτότητα και το καθημερινό κοινωνικό παιχνίδι χαρακτηριζόταν από στρατηγικές διεκδίκησης γοήτρου.»
Ο Λάκκος του σήμερα
Σήμερα, αυτή η αίσθηση μιας αλλότριας, περασμένης εποχής, πλανάται ακόμη στον αέρα της περιοχής.
Και μπορεί ακόμη κάποια σπίτια να είναι ολοκληρωτικά παραδομένα στη φθορά του χρόνου, μπορεί τα διάφορα μαγαζιά και καφενεία να έχουν πια ξεθωριασμένες ταμπέλες και σκουριασμένα λουκέτα, όμως στα σοκάκια όπου κάποτε περπατούσαν οι ρεμπέτες, οι μάγκες και οι «γυναίκες», σήμερα ο επισκέπτης θα δει πολύχρωμους τοίχους και μία προσπάθεια αναγέννησης της, άλλοτε, πιο παρηκμασμένης συνοικίας του Ηρακλείου.
Που βρίσκεται ο Λάκκος;
Ακόμη και σήμερα, πολλοί είναι εκείνοι που αγνοούν την ύπαρξη αυτής της ιδιαίτερης περιοχής. Πρόκειται για ένα άλλο κέντρο, όμορφο, αλλά παραδομένο στη λήθη.
Αν τύχει, λοιπόν, και βρεθείτε στα στενά δρομάκια πίσω από το Πολιτιστικό Κέντρο του Ηρακλείου, θυμηθείτε ότι κάποτε, αυτή η συνοικία, έγραφε τη δική της ιστορία.
Ρεπορτάζ: Μαρία - Ελένη Νικηφόρου
Φωτογραφίες: Νίκος Χαλκιαδάκης
