Δρ. Ιωάννης Ν. Λίλης, Λέκτορας της Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης
Στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, συμπολιούχο της Θεσσαλονίκης μαζί με τον άγιο Δημήτριο, αρχιεπίσκοπο της Θεσσαλονίκης τον 14ο μ.Χ, αιώνα, είναι αφιερωμένη η Β΄ Κυριακή των Νηστειών. Ο άγιος Γρηγόριος ξεχώρισε στη ζωή του για δύο λόγους, έναν εκκλησιαστικό και έναν πολιτικό.
Εκκλησιαστικός: αντιμετώπισε θεολογικά τον Βαρλαάμ τον Καλαβρό, μοναχό από την Καλαβρία της Νότιας Ιταλίας, απαντώντας γιατί το filioque δεν έπρεπε να προστεθεί στη διατύπωση της Αγίας Τριάδος. Αν και ο Πατήρ και το Άγιο Πνεύμα «εκπορεύουν» το Άγιο Πνεύμα, τότε Πατήρ και Υιός είναι το ίδιο πρόσωπο (για την ακριβή δογματική διατύπωση έχουν το ίδιο «υποστατικό ιδίωμα», την «εκπόρευση»).
Πολιτικός: η εκλογή του στον αρχιερατικό θρόνο της Θεσσαλονίκης συνέπεσε με την πολιτική διαμάχη μεταξύ δύο αυτοκρατορικών οικογενειών, των Κατακουζηνών και των Παλαιολόγων. Ο λαός της Θεσσαλονίκης ήθελε του Παλαιολόγους και επιθυμούσε την αυτονομία της Θεσσαλονίκης από την Κωνσταντινούπολη.
Ο άγιος Γρηγόριος εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης με τη φήμη του ευνοούμενου των Κατακουζηνών και συγκεκριμένα του τότε αυτοκράτορα Ιωάννου Κατακουζηνού (οι οποίοι ήθελαν τη διατήρηση της Θεσσαλονίκης στην Κωνσταντινούπολη)? αυτό είχε ως αποτέλεσμα να είναι ανεπιθύμητος στη Θεσσαλονίκη.
Η λαϊκή βάση που ήθελε την αυτονομία και τους Παλαιολόγους ήταν οι Ζηλώτες, οι οποίοι επικράτησαν στη Θεσσαλονίκη όταν έφθασε ο Παλαμάς ως Αρχιεπίσκοπος. Δεν μπόρεσε να μείνει στη πόλη, έφυγε στον Άγιο Όρος για τρία χρόνια και επέστρεψε μετά την πτώση των Ζηλωτών.
Ως αρχιερέας κράτησε ίσες αποστάσεις και από τις δύο αυτοκρατορικές οικογένεια, χωρίς να ανακατευθεί σε κανένα πολιτικό πάθος. Η εν λόγω εκκλησιαστική του στάση τον κατέστησε Πολιούχο της Συμβασιλεύουσας.
Θεολογικά και πολιτικά πάθη, δεν ήταν τότε διακεκριμένα, όπως σήμερα. Οι Ζηλωτές ήθελαν τον Βαρλαάμ γιατί με τη στροφή στη Δύση που σηματοδοτούσε η θεολογία του, μπορούσαν ευκολότερα να κηρύξουν την αυτονομία. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς επιδίωκε να διατυπώσει τη θεολογία του χωρίς όμως να τη συνδέσει με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Κατακουζηνό.
Μία εκ των θεολογικών διαφορών μεταξύ Παλαμά και Βαρλαάμ ήταν ο τρόπος της προσευχής. Ο άγιος Γρηγόριος δίδασκε πως η αγιότητα δεν έχει άμεση σχέση με την μορφωτική μας κατάσταση αλλά με τον αγιασμό της υπάρξεως μας. Είτε είμαστε μορφωμένοι, είτε μικρής γραμματικής μορφώσεως, αγιαζόμαστε με τον ίδιο τρόπο μέσα στην Εκκλησία.
Ο Βαρλαάμ δίδασκε ότι η μόρφωση (την αποκαλούσε τα «φιλόσοφα μαθήματα») μας ανεβάζει ως ένα σημείο πνευματικά και από εκεί και πέρα έρχεται η χάρις του Θεού και αναπληρώνει το κενό που άφησαν τα φιλόσοφα μαθήματα. Η μέθοδος του Παλαμά ονομάστηκε «αποδεικτική» γιατί οι ενέργειες του Θεού κατεβαίνουν στη γη και αποδεικνύονται στα μάτια του αγιασμένου ανθρώπου.
Η μέθοδος του Βαρλαάμ «διαλεκτική», γιατί τα κοσμικά φιλόσοφα μαθήματα διαλέγονται με τη χάρη του Θεού και η χάρη αναπληρώνει το κενό των κοσμικών φιλόσοφων μαθημάτων. Η εν λόγω εποχή ονομάστηκε «ησυχαστική» και οι θεολογικές διαμάχες της εποχής ονομάστηκαν «ησυχαστικές έριδες».
Β΄ Κυριακή των Νηστειών, μία ακόμα Κυριακή που θυμίζει μία ολόκληρη εποχή, λίγο πριν το 1453, και παρέχει τον αγιασμό και τη Ανάσταση στα μέλη του εκκλησιαστικού σώματος.
