Από τα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν διάφορα "σημάδια" του καιρού για να προβλέψουν τις καιρικές συνθήκες που θα έρχονταν. Ακόμα και ο Αριστοτέλης είχε ασχοληθεί με την τοπική πρόγνωση της περιοχής του. Η ανάγκη του ανθρώπου για την κατανόηση και την πρόβλεψη του καιρού έγινε ακόμα μεγαλύτερη όσο περνούσαν τα χρόνια, καθώς μετά από αιώνες έχουν ανακαλυφθεί πολλά εργαλεία για την όσο το δυνατόν καλύτερη πρόγνωσή του.
Μέχρι και σήμερα η παρατηρητικότητα του ανθρώπου συνεχίζει να βοηθά στην καλύτερη πρόγνωση και διατύπωση των επερχόμενων φαινομένων της κάθε περιοχής. Παρ' όλα αυτά, τα γνωμικά και οι προσωπικές παρατηρήσεις, που για αιώνες βοηθούσαν τους ανθρώπους στην πρόγνωση των καιρικών φαινομένων, θα πρέπει να συνδυάζονται πλέον με τις σύγχρονες προγνώσεις των επαγγελματιών μετεωρολόγων της κάθε χώρας αλλά και με τη βοήθεια οργάνων για καλύτερα αποτελέσματα.
Η φύση μας προειδοποιεί για την οποιαδήποτε μεταβολή του καιρού σε κάθε περιοχή πολύ πριν αυτή συμβεί. Προαναγγέλλεται από τη φύση η κάθε μεταβολή με διάφορα φαινόμενα και ειδικά από τη συμπεριφορά των ζώων. Όλα αυτά βοηθούν το σύγχρονο παρατηρητή του καιρού ώστε να δημιουργήσει μία προγνωστική εικόνα για τις συνθήκες που θα επακολουθήσουν.
Αστραπόβροντα
«Θυμούμαι στην εφηβική μου ηλικία πως η αδερφή μου στον Κρούστα, όπου ζούσαμε, σηκωνόταν από τις 3 τα ξημερώματα να ταΐσει τα ζώα για να πάμε στο ζευγάρι. Όταν έβλεπε να αστράφτει από τη Σπιναλόγκα, μας έλεγε να "μη σηκωθείτε καθόλου από το κρεβάτι γιατί θα βρέχει". Αν από τον Κρούστα βλέπαμε προς την Ιεράπετρα τα σύννεφα να κάνουν τρεις πύργους, ξέραμε ότι μέσα σε τρεις μέρες θα βρέχει υποχρεωτικά. Παρακολουθούσαμε επίσης τον κύκλο που κάνει γύρω-γύρω το φεγγάρι. Λέγανε οι παλιοί πως "αν είν' αλάργω, ει' του νερού, κι αν είν' κοντά, τ' αέρα". Οι παλιοί κτηνοτρόφοι, αλλά και οι αγρότες παρατηρούσαν επίσης από τα φυτά τον αθάνατο, αλλά και τη συμπεριφορά των ζώων», μας είπε ο συνταξιούχος αγρότης κ. Γιάννης Κουρίνος με καταγωγή από τον Κρούστα Μεραμπέλου.
Οι ψαράδες
«Οι παλιοί ψαράδες παρακολουθούσαν, μεταξύ άλλων, και τα σύννεφα. Ξέρανε ανάλογα το σχήμα, τη διεύθυνσή τους και την ταχύτητα με την οποία έτρεχαν τι καιρό θα κάνει. Βλέπανε επίσης συνέχεια το φεγγάρι. Όταν το έβλεπαν θαμπό, έλεγαν πως θα έρθει κακοκαιρία και δε λύνανε τους κάβους να πάνε στη δουλειά. Αν το φεγγάρι ήταν καθαρό, περίμεναν καλοκαιρία. Οι παλιοί ψαράδες δεν έπεφταν ποτέ έξω», μας είπε ο ερασιτέχνης αλιέας κ. Γιώργος Γαρεφαλάκης.
Πολλά χρήσιμα γνωμικά σχετικά με τον καιρό προέρχονται από τη λαϊκή σοφία. Χρόνο με το χρόνο εμπλουτίζονται και μεταδίδονται από γενιά σε γενιά.
Όλα τα γνωμικά που έχουμε ακούσει ειδικά σε περιόδους κακοκαιρίας να λέγονται στα καφενεία των χωριών μας, περισσότερο από τους ηλικιωμένους, στηρίζονται στις παρατηρήσεις των γεωργών, των βοσκών, των ναυτικών και των ανθρώπων της υπαίθρου.
Τα "σημεία του καιρού"
«Εμείς οι παλιοί ψαράδες δεν ξεκινούσαμε να πάμε για ψάρεμα αν δεν κοιτάζαμε τα σημάδια του καιρού. Παρατηρούσαμε τα σύννεφα πρώτα απ' όλα. Τον ήλιο, το φεγγάρι και τα άστρα. Αν και δεν είχαμε τα σημερινά σύγχρονα μέσα που έχουν στις μέρες μας οι επαγγελματίες αλιείς, δεν πέφταμε ποτέ έξω. Κάναμε ασφαλή ταξίδια και δε μας έπιανε ποτέ η κακοκαιρία μεσοπέλαγα», μας είπε μεταξύ άλλων ο συνταξιούχος αλιέας κ. Λευτέρης Ψιλλάκης.
Τα πιο γνωστά "σημεία του καιρού" συνδέθηκαν από τους προγόνους μας με τα χρώματα που παίρνει ο ουρανός. Αν ήταν κόκκινη η δύση του ήλιου, έλεγαν ότι την επόμενη μέρα θα έχει δυνατό αέρα. Αν το ηλιοβασίλεμα ήταν κόκκινο με καλό καιρό, ήταν ένδειξη ότι την άλλη μέρα θα έχει καλοκαιρία. Όταν έβλεπαν το πρωί να κοκκινίζει ο ουρανός με την ανατολή του ήλιου, έλεγαν ότι η μέρα θα είναι βροχερή.
Όταν ο ουρανός ήταν κόκκινος πριν ανατείλει ο ήλιος και το χρώμα του χανόταν μετά την ανατολή, έλεγαν ότι ήταν σημάδι βροχής. Με καθαρό γαλανό ουρανό, ανοικτού χρώματος, περίμεναν εξαιρετική καλοκαιρία. Αν ο ήλιος στην ανατολή του ήταν λαμπρός, σήμαινε ότι ξημερώνει ωραία μέρα. Αν όμως ήταν λευκός και δεν έλαμπε, πίστευαν ότι ο καιρός θα είναι βροχερός και σκοτεινός. Τέλος, όταν ο ήλιος έκαιγε πολύ και η ατμόσφαιρα ήταν αποπνικτική, έλεγαν ότι ο καιρός είναι στη βροχή.
Η άλως και το στέμμα
Δύο εντυπωσιακά φαινόμενα που παρατηρούσαν οι πρόγονοί μας ήταν η άλως και το στέμμα. Άλως είναι ο μεγάλος οπτικός κύκλος γύρω από τον ήλιο ή το φεγγάρι. Σχηματίζεται όταν μπροστά από τον ήλιο ή το φεγγάρι υπάρχουν θύσανοι και θυσανοστρώματα. Δημιουργείται με διάθλαση και ανάκλαση των ακτίνων τους, καθώς πέφτουν πάνω στους παγοκρυστάλλους από τους οποίους αποτελούνται οι θύσανοι και τα θυσανοστρώματα. Το στέμμα είναι μικρότερος φωτεινός κύκλος από την άλω. Δημιουργείται από την περίθλαση των ακτίνων του ήλιου ή του φεγγαριού στα υδροσταγονίδια των νεφών που βρίσκονται εμπρός από τον ήλιο ή το φεγγάρι. Γενικά όσο μικρότερα είναι τα υδροσταγονίδια τόσο μεγαλύτερο είναι το στέμμα. Κάποια από τα γνωμικά που έλεγαν, με αφορμή αυτά τα φαινόμενα, οι παλιοί είναι: «Κύκλο έχει το φεγγάρι για βροχή και ανεμοζάλη». «Του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού χειμώνας». «Του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού βρεχάμενος».
Οι άνθρωποι της υπαίθρου παρατηρούν ακόμα και σήμερα το ουράνιο τόξο και προβλέπουν τον καιρό, καθώς και την καλή ή κακή καρποφορία της γης. Όταν μετά από βροχή παρουσιαστεί ουράνιο τόξο, τότε λένε θα έχουμε καλό καιρό.
Τα "πρόσωπα" της Σελήνης: Τι "λέει" το φεγγάρι για τον καιρό
Μία σημαντική πηγή καιρικών πληροφοριών αποτελούν το φεγγάρι και τα άστρα. Ασχολήθηκαν πάρα πολύ με αυτά οι αρχαίοι και οι σύγχρονοι. Οι άνθρωποι τις υπαίθρου υποστηρίζουν ότι ο καιρός που επικρατεί την ημέρα της νέας σελήνης θα διατηρηθεί και σε όλο το τέταρτο της Σελήνης. Από την εποχή του Θεόφραστου έως σήμερα είναι παραδεκτό ότι όταν η νέα σελήνη είναι όρθια θα έχουμε καλοκαιρία, αν έχει κλίση και οι μύτες της είναι γυρισμένες λοξά προς τα κάτω θα έχουμε κακοκαιρία, αν είναι τελείως ξαπλωμένη θα έχουμε έντονη κακοκαιρία. Οι αγρότες πιστεύουν πως, όταν το φεγγάρι σκεπάζεται από ομίχλη, θα έχουμε ανέμους, ενώ οι ψαράδες λένε πως, όταν το φεγγάρι έχει μουντάδα (θολούρα), θα πρέπει να περιμένουμε βροχές και φουρτούνα.
Όταν βλέπουν ότι το φεγγάρι έχει κάτι σαν αλώνι και τριγύρω του άλλα δύο μεγαλύτερα, προετοιμάζονται για μεγάλη κακοκαιρία. Όταν το φεγγάρι είναι λαμπερό με κύκλο καθαρό, λένε ότι θα έχουμε αέρα. Ενώ αν ο κύκλος είναι μικρός και θαμπός, ετοιμάζονται για βροχή. Λένε χαρακτηριστικά πως «του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει».
Με το βλέμμα στα αστέρια
Οι ψαράδες παρατηρούν ακόμα και τα άστρα. Όταν τα άστρα τρεμοπαίζουν, ξέρουν ότι θα βάλει αέρα. Ενώ όταν είναι καθαρά και ζωηρά, περιμένουν βροχή. «Επειδή όμως όλοι οι παλιοί ψαράδες αγαπούσαν τις γάτες και εκείνες αγαπούσαν τα αλιεύματα που τους έφερναν, κάθε φορά που επέστρεφαν από το ψάρεμα τις χρησιμοποιούσαν σαν βαρόμετρο, παίρνοντας χρήσιμες πληροφορίες από τη συμπεριφορά τους. Όταν ο καπετάνιος έβλεπε τη γάτα του πριν ξεκινήσει για τη δουλειά να έχει γυρίσει προς το Βορρά το κεφάλι της, ήξερε ότι θα γυρίσει δυνατός βόρειος άνεμος. Αν η γάτα ήταν γυρισμένη προς το Νότο, καταλάβαινε ότι θα γυρίσει νότιος άνεμος», μας είπε η καπετάνισσα κ. Δέσποινα Μπαριτάκη.
«Οι παλιοί ψαράδες της Ιεράπετρας παρακολουθούσαν καθημερινά τα σύννεφα που ήταν καθισμένα στην κορυφή του Αφέντη. Ανάλογα με το σχήμα τους, γνώριζαν τι καιρός έρχεται. Παρατηρούσαν απαραίτητα και το φεγγάρι, από το οποίο αντλούσαν σημαντικές πληροφορίες όχι μόνο για την επόμενη ημέρα, αλλά και τις επόμενες εβδομάδες. Έλεγαν ότι θα βρέξει όταν έβλεπαν μακριά από το φεγγάρι το στεφάνι που βλέπουμε να δημιουργείται συνήθως. Αν το στεφάνι ήταν πολύ κοντά στο φεγγάρι, ήξεραν ότι θα βάλει δυνατό αέρα, ενώ αν τα αστέρια έλαμπαν και ήταν πεντακάθαρα, ήξεραν πως έρχεται καλοκαιρία», πρόσθεσε ο πρόεδρος των επαγγελματιών αλιέων της Ιεράπετρας κ Λάμπης Τζαράκης.
Ανεξάντλητα είναι τα παρατηρήματα των προγόνων μας για τις κινήσεις των νεφών τις εντάσεις και τα γυρίσματα του ανέμου, αλλά κυρίως για τις αλλαγές στη συμπεριφορά των οικόσιτων ζώων, των μυρμηγκιών αλλά και των εντόμων.
Τι είπαν στη "Νέα Κρήτη"
«Η αδερφή μου στον Κρούστα, όπου ζούσαμε, σηκωνόταν από τις 3 τα ξημερώματα να ταΐσει τα ζώα για να πάμε στο ζευγάρι. Όταν έβλεπε να αστράφτει από τη Σπιναλόνγκα, μας έλεγε να "μη σηκωθείτε καθόλου από το κρεβάτι γιατί θα βρέχει"».
Γιάννης Κουρίνος
«Οι ψαράδες βλέπανε συνέχεια το φεγγάρι. Όταν το έβλεπαν θαμπό, έλεγαν πως θα έρθει κακοκαιρία και δε λύνανε τους κάβους να πάνε στη δουλειά. Αν το φεγγάρι ήταν καθαρό, περίμεναν καλοκαιρία».
Γιώργος Γαρεφαλάκης
«Παρατηρούσαμε τα σύννεφα πρώτα απ' όλα. Τον ήλιο, το φεγγάρι και τα άστρα. Αν και δεν είχαμε τα σημερινά σύγχρονα μέσα που έχουν στις μέρες μας οι επαγγελματίες αλιείς, δεν πέφταμε ποτέ έξω».
Λευτέρης Ψιλλάκης
«Όταν ο καπετάνιος έβλεπε τη γάτα του πριν ξεκινήσει για τη δουλειά να έχει γυρίσει προς το Βορρά το κεφάλι της, ήξερε ότι θα γυρίσει δυνατός βόρειος άνεμος. Αν η γάτα ήταν γυρισμένη προς το Νότο, καταλάβαινε ότι θα γυρίσει νότιος άνεμος».
Δέσποινα Μπαριτάκη
«Οι παλιοί ψαράδες της Ιεράπετρας παρακολουθούσαν καθημερινά τα σύννεφα που ήταν καθισμένα στην κορυφή του Αφέντη. Ανάλογα με το σχήμα τους, γνώριζαν τι καιρός έρχεται».
Λάμπης Τζαράκης
Του Νίκου Πετάση
