Ο γυπαετός αποτελεί το σπανιότερο είδος γύπα από τα τέσσερα που υπάρχουν στην Ευρώπη, του οποίου ο πληθυσμός έχει μειωθεί δραματικά στην Ελλάδα και κινδυνεύει άμεσα με εξαφάνιση. Παλαιότερα το είδος ήταν διαδεδομένο σε όλη την Ελλάδα, αλλά σήμερα έχει περιοριστεί αποκλειστικά στην Κρήτη. Παρόλο που παλαιότερα υπήρχαν 25 ζευγάρια σε όλη την Ελλάδα, το 1995 υπήρχαν μόνο 4 ζευγάρια στην Κρήτη.
Το όνομα barbatus σημαίνει γενειοφόρος και προέρχεται από το μικρό γένι από μαύρες τρίχες που έχει κάτω από το ράμφος του. Έχει μακριές μυτερές φτερούγες και μεγάλη ρομβοειδή ουρά. Χαρακτηριστικά επίσης είναι το δυναμικό και γρήγορο πέταγμά του και οι ελιγμοί του, παρά το μεγάλο βάρος του (5-7 κιλά) και το άνοιγμα των φτερών του, που φτάνει τα 2,80 μέτρα στα ενήλικα άτομα. Τα νεαρά πουλιά έχουν γκρίζο χρώμα, ενώ τα ενήλικα ασπροκίτρινο κεφάλι και ξανθοκάστανο ή πορτοκαλί σώμα. Οι φτερούγες και η ουρά είναι γκριζόμαυρες από πάνω και καστανόμαυρες από την κάτω πλευρά τους. Το πορτοκαλί χρώμα της κοιλιάς οφείλεται στο "μακιγιάρισμα" των φτερών του με σκουριά, που προσλαμβάνει, καθώς τρίβεται στα ασβεστολιθικά πετρώματα, ενώ το φυσικό χρώμα του είναι υπόλευκο.
Ο γυπαετοί διατηρούν μεγάλες επικράτειες 350 τετραγωνικών χιλιομέτρων, όπου μένουν για όλη τους τη ζωή σε ζευγάρια. Αν ένα άτομο πεθάνει, τότε το άλλο ταίρι παραμένει στην επικράτεια του μοναχικό, με αποτέλεσμα να μην αναπαράγεται το είδος. Για να ξαναβρεί μια επικράτεια το ζευγάρι της, πρέπει να γεννηθεί ή να εισαχθεί ενήλικος μοναχικός γυπαετός από διπλανή επικράτεια.
Οι γυπαετοί απαντώνται το χειμώνα σε κοιλάδες, ενώ το καλοκαίρι αποσύρονται σε μεγαλύτερο υψόμετρο κοντά στα 2.000 μέτρα. Συνήθως παρατηρούνται κοντά σε βράχια ή απότομες ορθοπλαγιές, τόσο στην ενδοχώρα όσο και σε παράκτιες περιοχές. Ο αρσενικός και ο θηλυκός γυπαετός, οι οποίοι ζευγαρώνουν για μια ζωή, αρχίζουν τις ερωτοτροπίες τους νωρίς τον Οκτώβριο έως και τον Ιανουάριο, πετώντας πλάι-πλάι, κυνηγώντας ο ένας τον άλλο, ακροβατώντας με πλεγμένα τα νύχια τους και βουτώντας στο κενό.
Σε κάθε επικράτεια το ζευγάρι χτίζει σε μικρές σπηλιές 1-2 φωλιές (έχουν παρατηρηθεί έως 7), τις οποίες χρησιμοποιεί εναλλακτικά. Για την επισκευή και το χτίσιμο της φωλιάς, χρησιμοποιούν κλαδιά, μαλλί από πρόβατο και ό,τι άλλο είναι πρόσφορο. Στην Κρήτη έχει καταγραφεί η χαμηλότερη ενεργή φωλιά (300 μ.) και η πρωιμότερη ωοτοκία του είδους (10 Οκτωβρίου) παγκοσμίως. Ο γυπαετός γεννά 1-2 αβγά από τα μέσα Νοεμβρίου έως τα τέλη Ιανουαρίου και η επώαση διαρκεί 53-55 ημέρες, από τα οποία επιζεί μόνο ένας νεοσσός. Οι νεαροί γυπαετοί εγκαταλείπουν τη φωλιά τους μετά από 120-130 ημέρες και παραμένει στη γενέθλια επικράτεια για 3-5 μήνες επιπλέον.
Στην Κρήτη τον ονομάζουν και "κοκκαλά", καθώς τρέφεται κατά 80-90% με κόκκαλα από πτώματα, τα οποία εντοπίζουν συνήθως με τη βοήθεια άλλων πτωματοφάγων ζώων. Η παρατήρηση ενός γυπαετού την ώρα που τρώει είναι μοναδική εμπειρία, καθώς ανεβάζει τα μεγάλα κόκκαλα σε μεγάλο ύψος σε βραχώδεις, απότομες πλαγιές (σπάστρες), ακολουθώντας τα με χαρακτηριστική ελικοειδή κάθοδο, ώσπου σπάσουν. Τα μικρότερα κόκκαλα τα καταπίνει ολόκληρα και τα χωνεύει εύκολα, λόγω των πανίσχυρων γαστρικών υγρών στο στομάχι του. Αυτή η διατροφική του συνήθεια φαντάζει περίεργη, αλλά τα κόκκαλα αποτελούν μια πολύ θρεπτική και εύκολα αποθηκεύσιμη τροφή, για την οποία επιπλέον έχει ελάχιστους ανταγωνιστές.
Στην Κρήτη, ο γυπαετός εξαρτάται αποκλειστικά από τη νομαδική κτηνοτροφία, καθώς οι μικρές ομάδες αιγοπροβάτων που ζουν σε ημιάγρια κατάσταση σε όλους τους ορεινούς όγκους του νησιού αποτελούν σημαντική πηγή τροφής του.
Οι κυριότερες απειλές για το απειλούμενο είδος στην Κρήτη είναι η λαθροθηρία και η χρήση δολωμάτων, που στοχεύει στην εξολόθρευση κορακιών και αδέσποτων σκύλων. Άλλες απειλές είναι η όχληση στις θέσεις φωλιάσματος, η οποία επιτείνεται με την ανεξέλεγκτη διάνοιξη αγροτικών δρόμων που πάνε στα πιο δύσβατα σημεία. Επίσης, η πιθανή έλλειψη τροφής την περίοδο της εκκόλαψης του νεοσσού, όταν αυτός δεν μπορεί να τραφεί με κόκκαλα, αποτελεί το κρισιμότερο στάδιο του αναπαραγωγικού κύκλου.
Γράφει η Γωγώ Αποστολάκη
