Η έννοια “πολίτης” έχει μια δεσπόζουσα θέση στο πολιτικό λεξιλόγιο. Είναι η λέξη-αφετηρία της πολιτικής επιστήμης. Πόλη δε θα υπήρχε εάν απουσίαζε ο πολίτης. Η πολιτική δε νοείται ως κοινωνική δραστηριότητα εάν απουσιάζει η διαβούλευση ελεύθερων ανθρώπων, δηλαδή πολιτών. Η έννοια του πολίτη υφίσταται παντού. Είναι μια έννοια πανταχού παρούσα στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες.
Ποιο είναι όμως το κανονιστικό περιεχόμενο της συγκεκριμένης έννοιας; Η Αρχαία Αθήνα έδωσε κανονιστική υπόσταση στον ελεύθερο άνθρωπο. Τον μετουσίωσε σε πολίτη. Είναι σχεδόν αδιανόητο να σκεφτούμε τους αρχαίους Έλληνες χωρίς να έχουν την ελευθερία του Λόγου. Είναι επίσης αδιανόητο να σκεφτόμαστε την Αρχαία Αθήνα και τις αποφάσεις που πήρε σε κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της χωρίς να έχουμε στη συνείδησή μας την Εκκλησία του Δήμου. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν ο τόπος διαβούλευσης. Εκεί οι πολίτες συναθροίζονταν και συνομιλούσαν.
Η συνομιλία ήταν μια καθαρά διαλεκτική σχέση μεταξύ ανθρώπων που μισθολογικά δεν ήταν εξαρτημένοι από κανέναν. Δεν ήταν δούλοι. Και μάλιστα η δημόσια συζήτηση όπως λάμβανε χώρα έκανε την Αθήνα διδασκαλείον της Αρχαίας Ελλάδας, όπως αναφέρει ο Περικλής στον “Επιτάφιο Λόγο”. Η συζήτηση διαπαιδαγωγούσε, ενώ καθολικής αποδοχής υπήρξε η αντίληψη πως ο ηγέτης οφείλει, πέρα από την αγάπη για την πόλη, να διαθέτει διοικητικές ικανότητες και να γνωρίζει το συμφέρον της πόλεως.
Η Αρχαία Ελλάδα έκανε τον πολίτη να αισθάνεται ένα ποιοτικά αναβαθμισμένο πρόσωπο. Εκτός πόλεως, πολίτης δεν υφίσταται. Ο πολίτης όμως της Αρχαίας Ελλάδας έχει υποχρεώσεις απέναντι στον εαυτό του και στην πόλη;
Η απάντηση είναι ναι. Σε καμία περίπτωση ο πολίτης δεν είναι μη δέσμιος υποχρεώσεων και ευθυνών τόσο απέναντι στον εαυτό του όσο και στην κοινότητα. Ποιες είναι οι υποχρεώσεις του;
Να αναζητάει το δίκιο και να εκλέγει τους σωστούς ανθρώπους. Η αναζήτηση ενός δίκαιου ηγέτη περνάει μέσα από μια εσωτερική αναζήτηση. Το άτομο οφείλει να είναι ενάρετο εάν θέλει η πόλις να διοικείται από σύνεση, σοβαρότητα και μετριοπάθεια. Οφείλει να ενημερώνεται και να υπερασπίζεται με μένος την ευθυκρισία η οποία λογίζεται ως αποτέλεσμα διεξοδικής κριτικής ικανότητας. Και το κυριότερο, ο πολίτης οφείλει κάθε απόφαση να την ακούει με σαφήνεια και στο τέλος να αποφασίζει για το “ιδανικόν” όχι μόνο το δικό του, αλλά το “ιδανικόν” της πόλεως. Είναι χαρακτηριστικό πως η πολιτική συνδέεται άμεσα με την ηθική.
Και πάμε στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες του 21ου αιώνα έχουν ως απόγονο τον Διαφωτισμό. Ο Διαφωτισμός είναι η κοινή μήτρα των κρατών που έχουν υιοθετήσει ως πολιτικό σύστημα την αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην οποία κυρίαρχος αναδεικνύεται ο λαός. Μόνο όταν ο άνθρωπος σπάσει τις αόρατες αλυσίδες του, αναδεικνύεται ως κυρίαρχος και αποφασίζει να συγκροτήσει με ομοουσίους του τη δημοκρατία.
Οι αστικές δημοκρατίες της Δύσης αναγέννησαν τον ελεύθερο πολίτη. Ο πολίτης αναστήθηκε. Μόνο όταν ο λαός αυτοσυγκροτήθηκε σε κυρίαρχο σώμα έγινε η Γαλλική Επανάσταση και η ιδεώδης διακήρυξη της “ελευθερίας-ισότητας-αδελφοσύνης” έμελλε να αποτελέσει εφαλτήριο για κάθε κοινωνία που επιζητάει την ηθική και πολιτική της πρόοδο.
Ωστόσο, με το πέρασμα των αιώνων, η έννοια του πολίτη ατόνησε. Γίνεται αναιμική και πολλές φορές θεωρείται ως κάτι αυτονόητο. Η ελευθερία ως κεκτημένο διαμόρφωσε ανθρώπους που επιφανειακά ονομάζονται πολίτες. Η δημοκρατία υπέστη κατάχρηση, ενώ ο ελεύθερος άνθρωπος νοείται ως πολιτικό υποκείμενο μόνο κατά τη διεξαγωγή εκλογικών διαδικασιών. Ποτέ άλλοτε. Ο πολίτης στέκεται απαθής στα προβλήματα. Ακόμη και η σύγχρονη δημαγωγία είναι αποτέλεσμα της απάθειας του πολίτη.
Πολίτης είναι ο ενημερωμένος. Είναι εκείνος που διαβάζει, ενημερώνεται και μένει άγρυπνος. Ενδιαφέρεται για τη συλλογική ωφέλεια και κυρίως προειδοποιεί τους πολίτες.
Η ανάδειξη ηγετών με αυταρχικά χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με την προσφυγή ορισμένων ηγετών σε αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες είναι εμφανέστατα πλήγματα κατά της δημοκρατίας. Είναι και εμφανείς ενδείξεις πως ο πολίτης έχει φτάσει σε μια κατάσταση απόλυτης ελευθερίας, όπου η πολιτική εξουσία τον επηρεάζει αντί να την επηρεάζει ο ίδιος.
Και προς αποφυγή πάσας παρεξήγησης, φρονώ πως τα δημοψηφίσματα ως εκφάνσεις της άμεσης δημοκρατίας εγκυμονούν κινδύνους. Ο εξουσιάζων αποποιείται την ευθύνη και τη μεταφέρει στον λαό. Άρα, τα δημοψηφίσματα κινούνται κατά βάση από ανεύθυνους ηγέτες οι οποίοι έχουν επιλεγεί από ανθρώπους που έπεσαν θύματα του λαϊκισμού τους. Έχει όμως μεγάλη διαφορά όταν τα δημοψηφίσματα υποκινούνται από ηγέτες κρατών όπου τα δημοψηφίσματα είναι αρκετά συχνά. Δηλαδή, σε καμία περίπτωση να υποστηρίξουμε πως η ανώτατη εκτελεστική εξουσία της Ελβετίας είναι αυταρχική και αντιδημοκρατική.
Εδώ έρχεται το χρέος του πολίτη. Ο πολίτης έχει νου. Έχει σκέψη. Είναι κοινωνικό ον. Αφουγκράζεται αντιλήψεις. Υιοθετεί απόψεις και πεποιθήσεις που είναι ευθυγραμμισμένες με τον βίο του. Όσο μορφωμένος ή αμόρφωτος είναι άνθρωπος, ο πολίτης οφείλει να επαγρυπνεί για το συμφέρον της πατρίδας του. Να βάζει ως προτεραιότητα την Παιδεία και να θεωρεί την προσωπικότητά του ως μια κινητή πνευματική κληρονομιά την οποία πρέπει να την επεκτείνει και να τη μεταβιβάσει στους απογόνους του. Ο πολίτης πρέπει να είναι εξοπλισμένος με αρετή και να αισθάνεται ανήσυχος κάθε φορά που η δημόσια εξουσία αδιαφορεί ή πραγματοποιεί εγκλήματα κατά του κυρίαρχου σώματος που λέγεται λαός.
Ο πολίτης οφείλει να εξαπολύει και τα πυρά του κάθε φορά που κάποιο μέσο ή κάποιος άλλος πολίτης προσπαθεί να τον επηρεάσει. Ο πολίτης πρέπει να δρα με τρόπο αυτόβουλο. Να είναι αυτοδύναμος. Αυτεξούσιος. Οφείλει να ασκεί δριμεία κριτική κάθε φορά που ΜΜΕ προσπαθούν να τον χειραγωγήσουν. Η άσκηση κριτικής είναι δημοκρατικό δικαίωμα, ενώ ταυτόχρονα είναι ένα ηθικό καθήκον που η Παιδεία τού το μεταβίβασε. Ακόμη και φιλόσοφοι-βασιλείς να κυριαρχούν, πάλι ο πολίτης πρέπει να διαμαρτυρηθεί. Θα το κάνει επειδή πιστεύει βαθύτατα στις αξίες της δημοκρατίας και της ελεύθερης βούλησης.
Σε μια εποχή όπως η σημερινή, οι ελεύθεροι άνθρωποι οφείλουν να αναζητήσουν την έννοια του πολίτη. Να την αναγορεύσουν σε ύψιστη αξία και να τη θεμελιώσουν εξοπλίζοντάς την με αρεταϊκά χαρακτηριστικά. Πολίτης σημαίνει ενεργό μέλος της κοινωνικής ζωής. Αυτό που οφείλουν οι σημερινές γενιές και άνθρωποι να πράξουν είναι να επανακαλύψουν την ιδιότητα του πολίτη στο εσωτερικό τους. Χωρίς δισταγμό, οφείλουν να αναζητήσουν το αληθινό νόημα της πολιτικής ελευθερίας που κατέχουν και να το μετατρέψουν σε κοινωνικό νόημα. Να καταφύγουν σε μια νοηματοδότηση σκοπού ύπαρξης, διαμορφώνοντας ένα νέο πλαίσιο απέναντι στον εαυτό τους και στο κοινωνικό σύνολο.
