Ο 18ος αιώνας είχε καταρρίψει τις θρησκευτικές δεισιδαιμονίες, ενώ συντελείται μια πληθώρα οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών μεταβολών, όπως για παράδειγμα η δημοκρατία. Ο 19ος αιώνας σηματοδότησε την αρχή μιας νέας πορείας, που η ανθρωπότητα θα χαράξει.
Ήταν μια περίοδος που ο κόσμος των θετικών και κοινωνικών επιστημών έθεσαν ένα κοινό στόχο: τη συγγραφή καθολικών νόμων, δηλαδή νόμων που θα ισχύουν σε κάθε φάση της ανθρωπότητας, ανεξαρτήτως χωροχρονικού πεδίου.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, γεννήθηκε η ιδέα της αταξικής κοινωνίας. Ο Μαρξ δεν προσπάθησε να δημιουργήσει μια θεωρία η οποία θα είναι αγαπητή στις μάζες και ο ίδιος, μετά την επέλαση του θανάτου, θα αποκτήσει υστεροφημία.
Ο Μαρξ θεώρησε τον εαυτό του πρώτα και κύρια ως ένα άτομο που έχει κατανοήσει το χρέος του προς την ανθρωπότητα, το οποίο είναι να επιταχύνει τις ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες έχουν νομοτελειακά χαρακτηριστικά.
Έχοντας κατανοήσει το σπουδαίο έργο του Χέγκελ, αλλά και πρώιμα έργα που ευθυγραμμίζονται στις ιδέες της κοινοκτημοσύνης (π.χ. “Ουτοπία” του Τόμας Μορ), ο Μαρξ δίνει ένα “κτήμα ες αεί” και μέχρι σήμερα αποτελεί ένα έργο που έχει ασκήσει την αυστηρότερη κριτική στο καπιταλιστικό μοντέλο παραγωγής από οποιοδήποτε άλλο έργο.
Ας απομονώσουμε την κεντρική έννοια του έργου του, που είναι η “αταξική κοινωνία”, και να διαπιστώσουμε ένα: Η ιδέα αυτή έχει καταρριφθεί σ’ έναν κόσμο που είναι εγκλωβισμένος στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής;
Η αταξική κοινωνία είναι ένας όρος που στη βαθύτερη ανάλυσή του εχθρεύεται το ιστορικό παρελθόν της ανθρωπότητας. Ο άνθρωπος από τη στιγμή της ύπαρξής του έχει την ανάγκη να αναγνωρίζεται από τους υπολοίπους ως ισότιμος ή μεγαλύτερος. Ποτέ κατώτερος. Έχει την ανάγκη να πιστεύει πως οι ιδέες του είναι αποτελεσματικότερες στην κοινωνική πράξη, η γυναίκα του είναι πιο όμορφη και έξυπνη και πως ανήκει σε μια ανώτερη κοινωνική και εισοδηματική τάξη.
Η αταξική κοινωνία σημαίνει πως το κάθε μέλος της πρέπει να αποβάλει τον ενστικτώδη σε πρώτο στάδιο εγωισμό (ο οποίος μετέπειτα γίνεται συνειδητός) και να βάλει μέσα του το στοιχείο της συμπόνιας απέναντι στον άλλο. Να αντιμετωπίσει τον εαυτό του ως ισότιμο μέλος μιας μη ανταγωνιστικής κοινωνίας και κυρίως να κατανοήσει πως έχει τις ίδιες επιθυμίες.
Και αυτές οι επιθυμίες είναι οι βασικές βιολογικές ανάγκες (πείνα, ελεύθερος χρόνος, δίψα, ύπνος) και όχι οι ανάγκες οι οποίες δημιουργούνται από ένα καπιταλιστικό σύστημα (π.χ. η ανάγκη να αγοράσω ένα ακριβότερο αμάξι).
Η αταξική κοινωνία σημαίνει την αποποίηση του πρωτόγονου εγωισμού, ο οποίος εκφράζεται και ατομικά και συλλογικά. Ατομικά σημαίνει την επιδίωξη της ικανοποίησης του ατομικού συμφέροντος, ενώ συλλογικά εκφράζεται μέσα από τη διαμόρφωση κοινωνικών δυνάμεων που συντηρούν ιεραρχίες, καθεστώτα και διαχωρισμούς. Και όσο μεγαλύτερος είναι ο εγωισμός, τόσο το όραμα της αταξικής κοινωνίας φαντάζει δύσκολο και ανυπέρβλητο.
Ποια θα είναι όμως τα μέσα τα οποία πρέπει να αξιοποιηθούν ώστε να εξημερωθεί ο “κτηνώδης καπιταλισμός”, ο οποίος παράγει ανισότητες και δεινά όπως η αδικία, η οικονομική κυριαρχία εκείνων που έχουν τα μέσα παραγωγής, η ένδεια κ.λπ.;
Ο Λένιν πολύ σωστά εμπλούτισε τη μαρξιστική θεωρία και ενσωμάτωσε την ιδέα ενός νέου κόμματος, το οποίο θα στοχεύει στην αφύπνιση της ταξικής συνείδησης. Τα μέλη του πολιτικού σχηματισμού θα είναι γνώστες της μαρξιστικής θεωρίας, θα διαδίδουν την ιδέα περί αταξικής κοινωνίας και κυρίως θα ασκούν κριτική στον καπιταλισμό.
Με αυτόν τον τρόπο, οι βιομηχανικοί εργάτες θα συνειδητοποιήσουν την κοινωνική τους κατάσταση και θα προσπαθήσουν να εγκαθιδρύσουν τη “δικτατορία του προλεταριάτου”, η οποία θα επιφέρει μετέπειτα μια αταξική κοινωνία που θα είναι η κοινωνία της αληθινής δημοκρατίας.
Ο εμπλουτισμός της μαρξιστικής θεωρίας μέσα από τη λενινιστική αυτή διατύπωση είναι κρίσιμος για τη χρονική συγκυρία που διανύουμε, αλλά και για να απαντήσουμε το ερώτημά μας. Η αταξική κοινωνία έχει ανάγκη από έναν ζωντανό οργανισμό με πολιτικά χαρακτηριστικά, που θα κηρύξει τον πόλεμο στην καθεστηκυία τάξη.
Το όραμα της αταξικής κοινωνίας πρέπει πρώτα να κατανοηθεί από ανθρώπους οι οποίοι θα είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν τις ανισότητες που παράγει το τωρινό σύστημα παραγωγής. Κι εκείνοι οι άνθρωποι πρέπει να δουν τον ρόλο τους με τρόπο ηθικό. Να κατανοήσουν πως η κατάκτηση της εξουσίας είναι ο δρόμος για την εγκαθίδρυση ενός ηθικού οράματος, όπου σε αυτό δε χωρούν ατομικές επιδιώξεις ή αντιδικίες.
Και ίσως αυτή η νέα πρόκληση. Με αυτόν τον τρόπο θα νομιμοποιηθεί μια νέα μορφή διακυβέρνησης, όταν οι άνθρωποι θα βρίσκονται στην εξουσία αλλά θα απουσιάζει κάθε στοιχείο εγωισμού.
Αυτό το νέο κόμμα θα προτάξει νέες κοινωνικές δυνάμεις, ενώ η πολιτειακή κατάσταση θα είναι μια ριζοσπαστική θεώρηση της δημοκρατίας ή, όπως ο Λίνκολν έκανε σαφές, «μια κυβέρνηση του λαού, από τον λαό, για τον λαό».
Ο λαός θα κατανοήσει την πρωτόγονη εγωιστική του κατάσταση και θα μετουσιωθεί σε μια αναβαθμισμένη εκδοχή της υπόστασής του. Και μοιραία θα έρθει και ο ριζοσπαστισμός της δημοκρατίας, ο οποίος δε δέχεται την ανισότητα και αποσκοπεί στην ικανοποίηση της συλλογικής ωφέλειας, η οποία είναι αφενός ενιαία και αφετέρου καθίσταται αυτοσκοπός κάθε ανθρώπινης ύπαρξης.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
