Ελευθερία ή ισότητα;  

Απόψεις
Ελευθερία ή ισότητα;  

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Και οι δύο έννοιες συγκροτούν το αξιακό ιδεώδες της δημοκρατίας. Η δημοκρατία απαιτεί πρώτα και κύρια ελεύθερους πολίτες, οι οποίοι να αυτοπροσδιορίζονται ως φορείς ίσης ηθικής ικανότητας μεταξύ τους. Οι δύο αυτές αξίες συναποτελούν το αξιακό υπόστρωμα πάνω στο οποίο διαμορφώνεται πολιτικά η έννοια της δημοκρατίας. Τι χρειάζεται όμως μια κοινωνία προκειμένου να έχει προοπτική ιστορικής συνέχειας: περισσότερη ελευθερία ή περισσότερη ισότητα; Και αυτή η κοινωνία με περισσότερη ελευθερία ή ισότητα οδηγεί αναπόφευκτα σε δημοκρατία;

Ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα. Σκεφτείτε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι έχουν μια απεριόριστη μορφή ελευθερίας. Η ελευθερία είναι απεριόριστη και αχαλιναγώγητη. Ο κάθε πολίτης μπορεί να εκφράσει ό,τι θέλει με όποιον τρόπο επιθυμεί. Βέβαια, πρέπει να προσθέσουμε και μια αναγκαία συνθήκη. Ειδάλλως το νοητικό μας πείραμα ενδέχεται να εισχωρήσει στην πλατωνική θεωρία. Και συγκεκριμένα στην τεκμηριωμένη άποψη του μεγάλου φιλοσόφου, πως η ασύδοτη ελευθερία μέσα σε μια δημοκρατία (το μοναδικό πολίτευμα που επιτρέπει μια τόσο γενναία δόση ελευθερίας) διολισθαίνει στον δεσποτισμό και στην τυραννία. Ας προσθέσουμε πως υπάρχει διάκριση εξουσιών, ώστε η δικαστική εξουσία να προστατεύει το ατομικό σχέδιο ζωής του κάθε πολίτη. Με αυτόν τον τρόπο προστατεύεται η σωματική ακεραιότητα του ατόμου, αλλά και η ιδιοκτησία του.

Ύστερα από αυτές τις αναγκαίες προσθήκες, ας αναλογιστούμε πως υπάρχει ένα σύνολο πολιτών που ο καθένας είναι φορέας απεριόριστης ελευθερίας, χωρίς ωστόσο να έχει τη δυνατότητα να προσβάλει το σχέδιο βίου του πολίτη. Εάν επέμβει, τότε υπάρχει ο κίνδυνος τιμωρίας. Σε αυτήν την κοινωνία, μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: οι ανισότητες θα είναι μεγάλες. Ο εύπορος θα αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση του κέρδους του. Η εύπορη τάξη θα αποτελείται από μια ολιγάριθμη ομάδα, ενώ μια μεγάλη μερίδα πολιτών όχι μόνο δε θα βρίσκεται στη μέση οικονομική κατάσταση, αλλά θα είναι σε κατάσταση ένδειας. Ο δε φτωχός θα επιζητάει την πρόσληψή του στην επιχείρηση του εύπορου. Η πολιτική εξουσία θα αγωνιστεί για να κατακτήσει την επιρροή της κοινής γνώμης, με αποτέλεσμα να δημιουργεί σχέσεις φιλίες με το κεφάλαιο. Η σχέση φιλίας κεφαλαίου-πολιτικής εξουσίας διαμορφώνει πελατειακές σχέσεις. Αγαθά όπως η Παιδεία και η Υγεία θα είναι μόνο στην επικεφαλίδα ως δημόσια, αφού ένας μικρός αριθμός ατόμων θα μπορεί να έχει πρόσβαση. Αυτό σημαίνει αναλογικά πως μεγάλος αριθμός ανθρώπων από τις φτωχές μάζες θα μείνει αναλφάβητος και τα ποσοστά θνησιμότητας στη συγκεκριμένη κοινωνική κατηγορία θα είναι υψηλά.

Τι συμβαίνει εάν ο κάθε πολίτης έχει εμπεδώσει μέσα του την ισότητα ως μια πηγαία αξία. Δηλαδή, πηγάζει απροϋπόθετα. Υπάρχει μια κοινωνία πολιτών που ο κάθε πολίτης έχει μάθει να σέβεται τον συμπολίτη του και να τον θεωρεί ως ισότιμο μέλος της κοινωνίας. Και μάλιστα ο κάθε άνθρωπος μαθαίνει στο παιδί του την ιδιότητα, ώστε οι επόμενες γενεές να συντηρούν αυτή την κοινωνία που χαρακτηρίζεται από το υψηλό αίσθημα ισότητας μεταξύ των μελών της. Την ίδια στιγμή, δεν υπάρχει ελευθερία. Η ελευθερία σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο καταστρατηγείται. Ο κάθε άνθρωπος γεννιέται ίσος απέναντι στους άλλους. Δεν έχει την ελευθερία επιλογής του επαγγέλματος που να ευθυγραμμίζεται με την προσωπική του βούληση και τις επιδιώξεις του. Σε αυτήν τη φαντασιακή κοινωνία, τι συμπεράσματα εξάγονται;

Είναι μια κοινωνία που η βούληση απουσιάζει. Ο κάθε άνθρωπος επιζητάει την ελευθερία για να διαμορφώσει ένα σχέδιο ζωής, στο οποίο θα ενσωματώνονται οι βασικές του πεποιθήσεις. Και αυτές οι πεποιθήσεις ή αλλιώς διαμορφωμένες αντιλήψεις πηγάζουν από τα ερεθίσματα που το άτομο έχει λάβει κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Έπειτα, το άτομο εκ φύσεως επιζητάει την αξιοκρατία. Επιθυμεί να αναλάβει μια μεγάλη διευθυντική θέση, εφόσον έχει επιδείξει γρήγορη και αποτελεσματική λήψη αποφάσεων και όρεξη για δουλειά. Έπειτα, η παντελής απουσία της ελευθερίας, σε συνδυασμό με το καθεστώς της απόλυτης ισότητας, δημιουργεί εμπόδια στην πρόοδο της ανθρωπότητας.

Κάθε κοινωνία οφείλει να κοιτάζει την πρόοδο. Η πρόοδος δε θα επιτευχθεί εάν απουσιάζει το κίνητρο. Και ένα σημαντικό κίνητρο είναι και ο ανταγωνισμός. Κάποιος μπορεί να παρουσιάσει ως πλεονέκτημα την άποψη πως μια τέτοια κοινωνία απόλυτης ισότητας σημαίνει και την ίση πρόσβαση των ατόμων στο νοσοκομείο και στο σχολείο. Εκ πρώτης όψεως, μια τέτοια προέκταση του προβληματισμού μας είναι θετική.

Όμως η συγκεκριμένη κοινωνία δε θα είχε τη δυνατότητα να εξελιχθεί. Η ιατρική επιστήμη θα έμενε στάσιμη, καθώς το ιατρικό προσωπικό δε θα μπορούσε να αντιμετωπίσει νέες ασθένειες. Η δε Παιδεία που θα παρεχόταν θα στόχευε στην εκμάθηση των βασικών ικανοτήτων, δηλαδή στη γραφή και στην ανάγνωση, χωρίς να υπάρχει κίνητρο για εμβάθυνση.

Αυτές οι φαντασιακές κοινότητες είναι καταδικασμένες. Στην πρώτη περίπτωση, οι ανισότητες θα είναι μεγάλες, με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε σ’ ένα αιματηρό πόλεμο όλων εναντίον όλων κατά τη χομπσιανή εκδοχή ή στην καλύτερη σε μια δικτατορία του κεφαλαίου. Στη δεύτερη περίπτωση, η απόλυτη ισότητα θα οδηγήσει την κοινωνία σε μαρασμό και σε καθήλωση, και ουσιαστικά θα αποκοπεί ο στόχος της ανθρωπότητας, που είναι η πρόοδος και η ανάπτυξη.

Και εδώ έρχεται η σύγχρονη αστική δημοκρατία, η οποία συγκροτείται από τα δύο αυτά θεμελιώδη κανονιστικά στοιχεία. Υποστηρίζει την ελευθερία των πολιτών, αλλά επιβάλλει τα αναγκαία checks and balances (θεσμικά αντίβαρα), ώστε ο κάθε πολίτης να νιώθει πως είναι συντάκτης των νόμων και ισότιμο μέλος της κοινωνίας. Υποστηρίζει την ισότητα σε επίπεδο δικαιωμάτων (ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών), αλλά επιβάλλει έναν ανταγωνισμό μεταξύ των μελών (π.χ. είσοδος στο πανεπιστήμιο, οικονομική ελευθερία, επαγγελματική θέση), ο οποίος όμως ορίζεται από την οντότητα που ασκεί το μονοπώλιο της φυσικής βίας, που είναι το κράτος.

Η σημερινή πραγματικότητα επιβεβαιώνει την παραπάνω εικόνα όπως τη γεννάει η δημοκρατία, τουλάχιστον στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης; Η απάντηση είναι «όχι». Οι σημερινές αστικές δυτικές δημοκρατίες χαρακτηρίζονται από ένα περίσσευμα ελευθερίας, η οποία επικαλύπτει την ισότητα, διαμορφώνοντας νέες ανισότητες. Η δημοκρατία συγκροτείται από ισόποσες δόσεις ελευθερίας και ισότητας. Τα ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, ως μια ιστορική κληρονομιά, είναι πρώτα νησίδες ελευθερίας, τα οποία ωστόσο παρέχονται θεωρητικά στο σύνολο των πολιτών.

Η κατανομή των δικαιωμάτων, ωστόσο, στους πολίτες πολλές φορές γίνεται με όρους ταξικούς, με αποτέλεσμα η ισότητα να υπονομεύεται ως βασικό συστατικό της ελευθερίας, η δε ηθικοπολιτική φύση των νησίδων ελευθερίας να καταστρατηγείται, ενώ η πολιτική κατάσταση που ορίζεται ως δημοκρατία είναι ανύπαρκτη. Τι πρέπει να γίνει ώστε η ισότητα να αποτελέσει με τη σειρά της το εξισορροπητικό αντίβαρο της ελευθερίας προς χάριν της δημοκρατίας;

Η απάντηση είναι ένα ισχυρό κοινωνικό κράτος, το οποίο θα υφίσταται σε κάθε δημοκρατική χώρα και που θα έχει τη μορφή ανεξάρτητης αρχής. Ένα τέτοιο ισχυρό κοινωνικό κράτος θα αποτελέσει ασπίδα για τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Αντίκτυπο θα υπάρχει και στην πολιτική ιδέα της δημοκρατίας, η οποία θα αναδυθεί στην επιφάνεια ποιοτικώς αναβαθμισμένη. Η πολιτική ιδέα της δημοκρατίας (πολιτικοί θεσμοί της δημοκρατίας) θα επανακτήσει την αληθινή της φύση μόνο εφόσον ταυτιστεί με τη φιλοσοφική διάσταση της δημοκρατίας, που είναι τα αξιακά μεγέθη της ελευθερίας και της ισότητας. Και στην πολιτική πράξη θα γίνει μ’ ένα δυνατό κοινωνικό κράτος.

* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).

ΤΑ ΝΕΑ του neakriti.gr στο Google News