Καλές οι συζητήσεις του σοφού λαϊκού καφενείου, αλλά, επειδή εσχάτως το ερώτημα που τίθεται με λάθος τρόπο είναι αν πάμε για μια πολεμική σύγκρουση με την Τουρκία με επίδικο ανοιχτά νότια-νοτιανατολικά της Κρήτης, οφείλουμε εξαρχής να διευκρινίσουμε: Η πιθανότητα μιας μικρής ή μεγάλης στρατιωτικής σύγκρουσης δεν αφορίζεται αλλά αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα και υπευθυνότητα. Αν δεν επιζητάς τον πόλεμο - και ευτυχώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει τέτοια “τρέλα” - τότε είσαι κατάλληλα προετοιμασμένος με δύναμη και ισχύ να τον αποτρέψεις.
Η επίκληση από μόνη της στο Διεθνές Δίκαιο, για δυνάμεις όπως η Τουρκία, με την αναθεωρητική ορμή και την προβολή ισχύος που επιδεικνύουν, ουδόλως αποτρεπτικά λειτουργεί. Αλλά επειδή ταυτόχρονα όροι και ορολογίες διακινούνται με καταιγιστικό ρυθμό στη δημόσια συζήτηση (που ευτυχώς τουλάχιστον υπάρχει), καλό είναι να διευκρινίσουμε ορισμένα ζητήματα, ώστε όλοι να ξέρουμε τι και πώς συζητάμε. Κυρίως, όμως, το ίδιο το πολιτικό μας σύστημα πρέπει να θωρακιστεί κατά των ελλειμματικών αναλύσεων, κυρίως κατά του νομικισμού από τον οποίο ασθενούμε βαρύτατα και κατά των συνδρόμων φοβίας. Τα τελευταία είναι τόσο ισχυρά που ακόμη και πολιτικοί μας εμφανίζονται πανέτοιμοι, όπως λένε, να οργανώσουν ημερίδες για να κατευνάσουν «την αγωνία των πολιτών», δηλαδή τη δική τους - αυτό εννοούν, μαθημένοι τόσα χρόνια σε τακτικισμούς της ήσσονος προσπάθειας.
Ας κάνουμε λοιπόν αρχικά κάποιες παραδοχές:
Η επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης μέχρι και τα 12 μίλια είναι μονομερές κυριαρχικό δικαίωμα. Με βάση τις μόνιμες τουρκικές απειλές για “casus belli” αν πάμε στα 12 ναυτικά μίλια, το θέμα μας είναι η αποτρεπτική μας ικανότητα και τίποτα άλλο. Χρειάζεται αποτελεσματική προετοιμασία για να ασκήσουμε το δικαίωμά μας αυτό, το συντομότερο δυνατό.
Το επόμενο ζήτημα είναι η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ. Ειδικά στην υφαλοκρηπίδα, ο προσδιορισμός της είναι κυριαρχικό μας δικαίωμα. Αν είχαμε απέναντί μας μια καλόπιστη γείτονα χώρα-Τουρκία, ίσως και να συζητούσαμε σε ένα κοινό τραπέζι για μέση γραμμή ή και «δίκαιη λύση». Για την τελευταία ειδικά, εάν υπάρχει διαφορά, αποφασίζει το Διεθνές Δικαστήριο. Αυτό εάν η Τουρκία ήταν καλόπιστη και έτοιμη να συζητήσει λογικά μόνο για αυτό και όχι για άλλα ζητήματα, ή τα δικαιώματα των νησιών μας, που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο.
Όμως, η κάθε τέτοια “συζήτηση” δε θα αφορά την άσκηση του δικαιώματός μας στις θάλασσές μας, αλλά μόνο των θαλάσσιων ζωνών που εφάπτονται με τις τουρκικές, εάν αρχικά η βάση οριοθέτησης είναι η μέση γραμμή.
ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα
Και ερχόμαστε τώρα στο κρίσιμο πεδίο εννοιών και όρων, που, αντί να μας μπερδεύουν, κωδικοποιημένα και περιληπτικά καλόν είναι να τις έχουμε καθαρές σε κάθε συζήτηση που είτε μετέχουμε είτε παρακολουθούμε. Είναι η γνωστή ρήση του Σολωμού: «Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές». Αλλά αυτό προϋποθέτει σωστή ενημέρωση και κυρίως σωστή χρήση όρων και εννοιών.
Οι πλέον αναγνωρίσιμες αυτό το διάστημα έννοιες-όροι είναι η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ, αλλά, επειδή πολλές φορές προκαλούν παρανόηση, παρερμηνείες και σύγχυση, είναι μια καλή αφορμή να δούμε τα κοινά τους σημεία αλλά και τις κυριότερες διαφορές τους.
Όπως μας έχει μάθει ο “πατέρας της ελληνικής ΑΟΖ” Θεόδωρος Καρυώτης, το 1982 στο Montego Bay της Τζαμάικας ολοκληρώθηκε (μετά από προσπάθειες εννέα ετών) το κείμενο της Διεθνούς Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας (United Nations Convention on the Law of the Sea - UNCLOS ΙΙΙ) και τέθηκε στα κράτη για υπογραφή και κύρωση. Η Ε.Ε. και 168 από τα 192 κράτη του ΟΗΕ έχουν κυρώσει μέχρι το 2009 τη Σύμβαση, με συνέπεια το κείμενο και οι διατάξεις της Διεθνούς Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας, που τέθηκε το 1982 στα κράτη για υπογραφή και κύρωση, να θεωρείται πλέον ότι δεσμεύουν και τα κράτη που δεν την έχουν κυρώσει.
Έτσι από το 2009 πρακτικά μπήκε στην καθημερινότητά μας η έννοια της ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη):
1) Η ΑΟΖ είναι η θαλάσσια ζώνη εντός της οποίας ασκείται «απλό κυριαρχικό δικαίωμα» («πλήρης κυριαρχία» ασκείται μόνο στα χωρικά ύδατα) από ένα παράκτιο κράτος, που του δίδει το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται μια ζώνη πλάτους έως και 200 ναυτικών μιλίων από τις ακτές του. Το δικαίωμα της οικονομικής αξιοποίησης δεν περιορίζεται μόνο στον βυθό και το υπέδαφος, όπως συμβαίνει με τον θεσμό της υφαλοκρηπίδας, αλλά επεκτείνεται και στα υπερκείμενα ύδατα (η επιφάνεια είναι διεθνή ύδατα) εξασφαλίζοντας για παράδειγμα αποκλειστικό δικαίωμα αλιείας. Επιπρόσθετα, το παράκτιο κράτος έχει τη δικαιοδοσία να εγκαθιστά τεχνητά νησιά και να μεριμνά για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος ειδικά από τη ρύπανση. ΑΟΖ (επήρεια) όπως και υφαλοκρηπίδα διαθέτουν και τα νησιά, αλλά για την ΑΟΖ λαμβάνεται υπόψη η ύπαρξη στοιχειώδους οικονομικής δραστηριότητας-ζωής και ύπαρξη του υποτυπώδους παρουσίας κατοίκου-κατοίκων.
2) Η υφαλοκρηπίδα θα μπορούσε να θεωρηθεί σε γενικές γραμμές σαν “υποσύνολο” της ΑΟΖ, όμως αν και ο βυθός και το υπέδαφος περιλαμβάνονται και στις δύο ζώνες, για την εκμετάλλευσή τους, το Διεθνές Δίκαιο παραπέμπει στις διατάξεις που αφορούν την υφαλοκρηπίδα. Συνεπώς αν και η υφαλοκρηπίδα φαίνεται σαν μέρος της ΑΟΖ διατηρεί την αυτοτέλειά της σε ό,τι αφορά την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων, για αυτό απαιτείται οριοθέτηση και των δύο αυτών θαλάσσιων ζωνών.
3) Στην ουσία η ΑΟΖ είναι μια αποκλειστικά νομική κατασκευή σε αντίθεση προς την υφαλοκρηπίδα, για την οποία ο νομικός ορισμός, που ισχύει πλέον, συνυπάρχει με παλαιότερες αντιλήψεις γεωλογικής προέλευσης, σύμφωνα με τις οποίες «η υφαλοκρηπίδα αποτελεί τη φυσική προέκταση του χερσαίου εδάφους μιας χώρας υπό την επιφάνεια της θάλασσας». Το επιχείρημα αυτό χρησιμοποιούν οι Τούρκοι, παραβλέποντας ότι ο ορισμός της υφαλοκρηπίδας στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας είναι νομικός όρος και όχι γεωλογικός.
4) Αλλά ενώ η υφαλοκρηπίδα υφίσταται αυτόματα, χωρίς την αναγκαιότητα καμιάς ενέργειας από το κράτος, η ΑΟΖ δεν υπάρχει, εάν δεν κηρυχθεί, ενέργεια που είναι υποχρεωτικά μονομερής. Συνεπώς, η χώρα μας, που δεν έχει προβεί στη σχετική διακήρυξη, διαθέτει απλώς το δικαίωμα να κηρύξει ΑΟΖ και η σχετική ενέργεια εξαρτάται μόνο από αυτήν, χωρίς να απαιτείται συμφωνία άλλου κράτους ή επικύρωση διεθνούς οργανισμού.
5) Αν και η ανακήρυξη της ΑΟΖ γίνεται μονομερώς από το παράκτιο κράτος, αντίθετα απαιτείται συμφωνία με τα όμορα κράτη για την οριοθέτησή της στην περίπτωση που, λόγω της γεωγραφικής διαμόρφωσης, η διαθέσιμη θαλάσσια περιοχή δεν επαρκεί έτσι ώστε όλοι οι ενδιαφερόμενοι να λάβουν ΑΟΖ πλάτους 200 ναυτικών μιλίων. Αυτό ισχύει και στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου τυχόν ανακήρυξη ΑΟΖ από τη χώρα μας οδηγεί αυτόματα σε ζητήματα οριοθέτησής της, που όμως, ως προς την υφή τους, δε διαφοροποιούνται με τα μέχρι σήμερα υφιστάμενα προβλήματα οριοθέτησης της ελληνικής υφαλοκρηπίδας. Για τον λόγο αυτό, εμφανίζεται παγκοσμίως η τάση οι δύο αυτές θαλάσσιες ζώνες να οριοθετούνται ταυτόχρονα και τα όριά τους να συμπίπτουν.
6) Ενώ το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας καθορίζει την αρχή «της μέσης γραμμής-ίσων αποστάσεων» ως μέθοδο οριοθέτησης των χωρικών υδάτων, σε ό,τι αφορά την οριοθέτηση ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας δεν υφίσταται διάταξή του που ορίζει τη μέθοδο οριοθέτησης των δύο αυτών ζωνών, ενώ παράλληλα εισάγεται σαν μέθοδος και η αρχή της «ευθυδικίας» για την επίλυσης διαφορών μεταξύ δύο κρατών τα οποία, όταν διαφωνούν, καταφεύγουν σε μηχανισμό επίλυσης διαφορών (διαιτησία - Διεθνές Δικαστήριο). Η αρχή της «ευθυδικίας» είναι ένα ασαφές νομικό κριτήριο για την οριοθέτηση ΑΟΖ-υφαλοκρηπίδας που μπορεί να αγνοήσει μερικά ή συνολικά την αρχή «των ίσων αποστάσεων», λαμβάνοντας υπόψη και άλλα κριτήρια. Με άλλα λόγια, σε περίπτωση προσφυγής Ελλάδος-Τουρκίας σε μηχανισμό επίλυσης διαφορών για την οριοθέτηση, κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την απόφαση της διαιτησίας και την ΑΟΖ-υφαλοκρηπίδα που θα μας αποδοθεί.
7) Τα πλεονεκτήματα που μπορεί να αποκομίσει η Ελλάδα από τυχόν ανακήρυξη ΑΟΖ είναι σημαντικά και αυτά δε συνδέονται μόνο με την αξιοποίηση των υδρογονανθράκων όπως προβάλλεται ευρέως.
8) Υπάρχει ταυτόχρονα και το πολύ σημαντικό Αποκλειστικό Δικαίωμα Αλιείας: Εξασφαλίζεται εντός της ΑΟΖ στους Έλληνες πολίτες και σε όσους θα διαθέτουν ειδική άδεια από την Ελλάδα. Προς την ίδια κατεύθυνση λειτουργεί και η αρμοδιότητα της προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Σωστή διαχείριση και προστασία των φυσικών πόρων δημιουργεί τις προϋποθέσεις για πιο αναβαθμισμένες και ποιοτικότερες τουριστικές υπηρεσίες.
9) Η ΑΟΖ δεν έχει καμιά γεωλογική αναφορά: Πέραν όμως των οικονομικών και περιβαλλοντικών συνεπειών, η ΑΟΖ προσδίδει πλεονέκτημα στη χώρα μας έναντι της Τουρκίας σε μελλοντική οριοθέτηση. Επειδή η ΑΟΖ δεν έχει καμιά γεωλογική αναφορά, σε αντίθεση προς την υφαλοκρηπίδα, η γειτονική χώρα δεν μπορεί για την ΑΟΖ να χρησιμοποιήσει στην αντιπαράθεση με τη χώρα μας τα γνωστά επιχειρήματα που προβάλλει για την υφαλοκρηπίδα των νησιών του Αιγαίου, ότι δηλαδή τα νησιά μας δε διαθέτουν υφαλοκρηπίδα διότι είναι απλές εξάρσεις της υφαλοκρηπίδας της Ανατολίας ή ότι απλώς “επικάθονται” σε αυτήν, όπως η Τουρκία υποστηρίζει.
10) Σύνδεση ηπειρώτικου και νησιωτικού χώρου: Το σημαντικότερο ίσως είναι ότι η ΑΟΖ συμπεριλαμβάνει και τα θαλάσσια ύδατα (όχι μόνο βυθό), εξασφαλίζοντας έτσι με καλύτερους όρους την οικονομική και πολιτική ενότητα του ελληνικού ηπειρωτικού και νησιώτικού χώρου.
