Noham Chomsky, Πως λειτουργεί ο Κόσμος [δεύτερη έκδοση, ΚΕΔΡΟΣ, 2013, μετάφραση Μαρίας Αλαβάνου, πλαγιάριθμοι 177-187]. Εκπληκτικές σκέψεις και αναλύσεις!
Ερ: Ο σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του Κλίντον, ο Άντονι Λέικ, ενθαρρύνει τη διεύρυνση της δημοκρατίας σε άλλες χώρες. Δε θα έπρεπε να την επεκτείνει και στις ΗΠΑ;
Απ: Δεν μπορώ να σας πω τι έχει στο μυαλό του ο Άντονι Λέικ, αλλά η ιδέα της δημοκρατίας που προωθείται είναι πολύ ειδική και οι πιο έντιμοι δεξιοί την περιγράφουν με ακρίβεια. Παραδείγματος χάρη, ο Τόμας Κάροδερς, που είχε αναμειχθεί στο αποκαλούμενο «σχέδιο βοήθειας της δημοκρατίας» επί Ρέιγκαν και έχει γράψει ένα βιβλίο και αρκετά άρθρα περί αυτού.
Λέει ότι οι ΗΠΑ επιδιώκουν να δημιουργήσουν μια μορφή ιεραρχικής δημοκρατίας που θα αναθέτει τον ουσιαστικό έλεγχο στις παραδοσιακές δομές εξουσίας — βασικά στις μεγάλες εταιρίες και στους συμμάχους τους. Κάθε μορφή δημοκρατίας που δεν αμφισβητεί αυτές τις παραδοσιακές δομές είναι αποδεκτή. Κάθε μορφή που υπονομεύει την ισχύ τους είναι μη ανεκτή, όπως πάντα εξάλλου.
Ερ: Συνεπώς, υπάρχει ο ορισμός της δημοκρατίας που περιέχουν τα λεξικά και ένας άλλος τον πραγματικού κόσμον.
Απ: Ο ορισμός της δημοκρατίας στον πραγματικό κόσμο είναι λίγο πολύ αυτός που περιγράφει ο Κάροδερς. Ο ορισμός των λεξικών έχει πλήθος διαφορετικών διαστάσεων, αλλά χονδρικά μια κοινωνία είναι δημοκρατική στο βαθμό που οι πολίτες έχουν δυνατότητες να συμμετέχουν ουσιαστικά στη διαμόρφωση της δημόσιας πολιτική. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους μπορεί να γίνει αυτό, αλλά όταν αυτό γίνεται, η κοινωνία είναι δημοκρατική.
Μια κοινωνία ωστόσο μπορεί να έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας και να μην είναι καθόλου δημοκρατική. Παραδείγματος χάρη, στη Σοβιετική Ένωση γίνονταν εκλογές.
Ερ: Στις ΗΠΑ προφανώς υπάρχει μια τυπική δημοκρατία με προκριματικές εκλογές, εθνικές εκλογές, δημοψηφίσματα, ανακλήσεις αντιπρόσωπων κ. ο. κ. Ποιο είναι όμως το περιεχόμενο αυτής της δημοκρατίας από την άποψη της λαϊκής συμμετοχής;
Απ: Εδώ και πολύ καιρό η συμμετοχή του κοινού στο σχεδιασμό ή στην εφαρμογή της δημόσιας πολιτικής είναι εντελώς περιθωριακή. Η κοινωνία μας διευθύνεται από τις επιχειρήσεις. Τα πολιτικά κόμματα εδώ και πολύ καιρό, επίσης, εκφράζουν τα συμφέροντα των επιχειρήσεων. Μια παραλλαγή αυτής της βάσιμης, νομίζω, άποψης είναι εκείνο που ο πολιτικός επιστήμονας Τόμας Φέργκιουσον αποκαλεί «επενδυτική θεωρία της πολιτικής». Πιστεύει ότι το κράτος ελέγχεται από συνασπισμούς επενδυτών που συνενώνονται με βάση κάποιο κοινό συμφέρον. Για να συμμετάσχει κανείς στον πολιτικό στίβο, πρέπει να έχει αρκετούς πόρους και δύναμη προκειμένου να ενταχθεί σε έναν τέτοιο συνασπισμό.
Ο Φέργκιουσον υποστηρίζει ότι από τις αρχές του 19ου αιώνα διεξάγεται ένας αγώνας για την εξουσία μεταξύ τέτοιων ομάδων επενδυτών. Οι μακρές περίοδοι κατά τις οποίες φαίνεται να μη συμβαίνει τίποτε σημαντικό είναι απλώς εποχές όπου οι μεγάλες ομάδες επενδυτών συμφωνούν λίγο πολύ ως προς το ποια δημόσια πολιτική θα πρέπει να ασκείται. Οι συγκρούσεις επέρχονται όταν οι ομάδες των επενδυτών αναπτύσσουν διαφορετικές απόψεις.
Κατά τη διάρκεια του Νιου Ντιλ [επί Φραγκλίνου Ρούσβλετ την περίοδο 1933-1939], για παράδειγμα, πολλές και ποικίλες ομαδοποιήσεις ιδιωτικού κεφαλαίου συγκρούονταν σε αρκετά θέματα. Ο Φέργκιουσον αναγνωρίζει έναν τομέα υψηλής τεχνολογίας, εντάσεως κεφαλαίου και προσανατολισμένο στις εξαγωγές που έτεινε να υποστηρίζει ένθερμα το Νιου Ντιλ και να ευνοεί τις μεταρρυθμίσεις. Αυτοί οι επιχειρηματίες ήθελαν ένα πειθαρχημένο εργατικό δυναμικό και άνοιγμα στο εξωτερικό εμπόριο.
Οι επιχειρηματικοί κλάδοι εντάσεως εργασίας, που ήταν στραμμένοι στην εσωτερική αγορά και συνασπισμένοι κυρίως στην Εθνική Ένωση Βιομηχάνων, εναντιώνονταν σθεναρά στην πολιτική του Νιου Ντιλ. Δεν ήθελαν κανένα από τα μεταρρυθμιστικά μέτρα του. (Βεβαίως, δεν υπήρχαν μόνο αυτές οι δύο ομάδες. Υπήρχε και το εργατικό κίνημα, ενώ παρατηρούνταν και έντονη δημόσια ζύμωση).
Ερ: Θεωρείτε τις μεγάλες εταιρίες ασύμβατες με τη δημοκρατία και λέτε πως, με όρους πολιτικής ανάλυσης, οι εταιρίες είναι φασιστικές. Αυτός ο όρος είναι πολύ φορτισμένος. Τον εννοείτε;
Απ: Εννοώ το φασισμό κυρίως με την παραδοσιακή του σημασία. Έτσι, όταν κάποιος που λίγο πολύ ανήκει στο κατεστημένο, όπως ο Ρόμπερτ Σκιντέλσκι, ο βιογράφος του Τζον Μέιναρντ Κέινς, επισημαίνει ότι τα συστήματα των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων διαμορφώθηκαν βάσει του προτύπου του φασισμού, απλώς εννοεί ένα σύστημα κατά το οποίο το κράτος ενσωματώνει τους εργαζόμενους και το κεφάλαιο υπό τον έλεγχο των εταιρικών δομών.
Αυτό ήταν το φασιστικό σύστημα παραδοσιακά. Μπορεί να ποικίλλει ως προς τους τρόπους που λειτουργεί, αλλά το ιδανικό κράτος στο οποίο στοχεύει είναι απολυταρχικό - έλεγχος από την κορυφή στη βάση της πυραμίδας, με το κοινό να ακολουθεί τις διαταγές.
Ο φασισμός είναι όρος που προέρχεται από την πολιτική σφαίρα, έτσι δεν μπορεί να εφαρμοστεί αυστηρά στις εταιρίες, αλλά εάν τις εξετάσει κανείς, θα δει ότι η ισχύς εκεί δομείται από τα πάνω προς τα κάτω, από το συμβούλιο των διευθυντών στους μάνατζερ, στη συνέχεια στους κατώτερους μάνατζερ και τελικά στους εργαζόμενους στους χώρους παραγωγής, στις δακτυλογράφους κτλ. Δεν υπάρχει ροή ισχύος και εξουσίας από τα κάτω προς τα πάνω. Και, τελικά, η υπέρτατη εξουσία βρίσκεται στα χέρια των επενδυτών, των ιδιοκτητών, των τραπεζών κτλ.
Οι απλοί άνθρωποι μπορεί να παρενοχλούν, να κάνουν προτάσεις, αλλά το ίδιο συμβαίνει και σε μια κοινωνία σκλάβων. Οι άνθρωποι που δεν είναι ιδιοκτήτες και επενδυτές δεν μπορούν να πουν και πολλά. Μπορούν να επιλέξουν να νοικιάσουν την εργατική τους δύναμη σε μια εταιρία ή να αγοράσουν τα εμπορεύματα ή τις υπηρεσίες που παράγει ή να βρουν μια θέση στην αλυσίδα διοίκησης, αλλά αυτό είναι όλο. Έως εκεί φτάνει η δυνατότητα τους να ελέγχουν την εταιρία.
Ίσως τα παραπάνω ενέχουν κάποια υπερβολή, επειδή οι εταιρίες υπόκεινται σε νόμους και υπάρχει κάποιος, περιορισμένος δημόσιος έλεγχος. Επίσης φορολογούνται κτλ. Οι εταιρίες όμως είναι πιο ολοκληρωτικές από τους περισσότερους θεσμούς που αποκαλούμε ολοκληρωτικούς στην πολιτική σφαίρα.
Ερ: Μπορεί κάποια από τις δραστηριότητες των εταιρικών πολυκλαδικών ομίλων να είναι επωφελής;
Απ: Πολλά απ' αυτά που κάνουν οι μεγάλες εταιρίες τυχαίνει να έχουν, παρεμπιπτόντως, ευεργετικά αποτελέσματα για τον πληθυσμό. Το ίδιο ισχύει για την κυβέρνηση ή για οτιδήποτε άλλο. Αλλά τι προσπαθούν να δημιουργήσουν; Όχι μια καλύτερη ζωή για τους εργαζόμενους και βελτιωμένες συνθήκες για τις επιχειρήσεις στις οποίες δουλεύουν, αυτό που θέλουν είναι κέρδη και μερίδια αγοράς.
Δεν αποκαλύπτω κανένα μυστικό - αυτά τα μαθαίνουν από την τρίτη δημοτικού. Οι εταιρίες προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν το κέρδος, τη δύναμη, το μερίδιο τους στην αγορά και να ελέγξουν το κράτος. Ορισμένες φορές ό,τι κάνουν βοηθά άλλους ανθρώπους, αλλά απλώς κατά τύχη.
Ερ: Είναι κοινή πεποίθηση ότι, από την εποχή της δολοφονίας του Κένεντι, οι επιχειρήσεις και ισχυροί παράγοντες της ελίτ ελέγχουν την κατ' όνομα δημοκρατία μας. Έχει αλλάξει καθόλου αυτή η κατάσταση με την κυβέρνηση Κλίντον;
Απ: Πρώτα απ' όλα, ο Κένεντι ήταν θερμός φίλος των επιχειρηματιών. Στην ουσία, ήταν ο υποψήφιος τους. Η δολοφονία του δεν είχε σημαντικές επιπτώσεις στα πολιτικά πράγματα, κάτι που ο καθένας είναι σε θέση να διαπιστώσει. (Υπήρχε μια αλλαγή πολιτικής στις αρχές της δεκαετίας του 1970, επί Νίξον, αλλά αυτή είχε σχέση με μεταβολές στη διεθνή οικονομία).
Ο Κλίντον είναι ακριβώς αυτό που λέει, ένας ένθερμος υποστηρικτής των επιχειρηματιών. Η Wall Street Journal δημοσίευσε στην πρώτη σελίδα της ένα μεγάλο και πολύ ενθουσιώδες άρθρο γι' αυτόν ύστερα από την ψήφιση της ΝΑFΤΑ. Επισήμαινε ότι οι Ρεπουμπλικάνοι έχουν την τάση να ευνοούν όλες τις επιχειρήσεις, ενώ οι Δημοκρατικοί να ευνοούν τις μεγάλες εις βάρος των μικρών. Ο Κλίντον, έλεγε, είναι τυπική περίπτωση τέτοιου πολιτικού. Δημοσίευε δε δηλώσεις στελεχών της Ford Motor Company, της βιομηχανίας χάλυβα κ.ά. που υποστήριζαν πως αυτή είναι μία από τις καλύτερες κυβερνήσεις που είχαμε ποτέ.
Την επομένη της ψήφισης της ΝΑFΤΑ από τη Βουλή των Αντιπροσώπων, οι New York Times είχαν ένα πολύ αποκαλυπτικό πρωτοσέλιδο, ένα επαινετικό προς τον Κλίντον κείμενο του ανταποκριτή τους στην Ουάσινγκτον Ρ. Ου. Έιπλ. Πάνω κάτω ανέφερε τα εξής: Οι άνθρωποι επέκριναν παλιότερα τον Κλίντον επειδή δεν είχε αρχές. Έκανε πίσω στη Βοσνία, στη Σομαλία, στο πρόγραμμα οικονομικών κινήτρων, στην Αίτή, στο πρόγραμμα για την υγεία. Έμοιαζε με έναν τύπο χωρίς έρμα.
Στη συνέχεια όμως απέδειξε ότι ήταν πραγματικά ένας άνθρωπος με αρχές και διόλου υποχωρητικός - επειδή αγωνίστηκε για μια ΝΑFΤΑ κομμένη και ραμμένη στα μέτρα των μεγάλων επιχειρήσεων. Έτσι, λοιπόν, έχει αρχές - ακούει τα κελεύσματα των ισχυρών του χρήματος. Το ίδιο ήταν και ο Κένεντι.
Ερ: Ένας ακροατής του ραδιοφώνου: Συχνά αναρωτιέμαι για τους ανθρώπους που διαθέτουν μεγάλη δύναμη χάρη στον πλούτο τους, είναι δυνατόν να τους προσεγγίσει κανείς με τη λογική;
Απ: Ενεργούν πολύ λογικά και ορθολογικά όσον αφορά τα συμφέροντα τους. Πάρτε τον διευθύνοντα σύμβουλο της Aetna Life Insurance, που εισπράττει 23 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο μόνο από μισθούς. Θα είναι ένας από αυτούς που θα διευθύνουν το πρόγραμμα για την υγεία μας, εάν ψηφιστεί το σχέδιο του Κλίντον.
Υποθέστε ότι θα μπορούσατε να τον πείσετε πως οφείλει να ασκήσει πίεση ώστε να μην αναλάβει ο κλάδος των ασφαλειών τη διεύθυνση του προγράμματος για την υγεία, διότι αυτό θα ήταν εξαιρετικά επιβλαβές για το σύνολο του πληθυσμού (όπως και θα είναι, όντως). Υποθέστε ότι θα μπορούσατε να τον πείσετε να παραιτηθεί από το μισθό του και να γίνει ένας απλός εργαζόμενος.
Τι θα συνέβαινε; Θα τον πετούσαν έξω και θα έπαιρνε τη θέση του κάποιος άλλος. Αυτά είναι θεσμικά προβλήματα.
Ερ: Γιατί είναι σημαντικό να έχουν τον κόσμο πειθαρχημένο;
Απ: Οποιαδήποτε μορφή συγκεντρωτικής εξουσίας δεν θέλει να υπόκειται σε λαϊκό δημοκρατικό έλεγχο - ή, εν προκειμένω, στην πειθαρχία της αγοράς. Γι' αυτό και οι ισχυροί τομείς της κοινωνίας, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι πολύ πλούσιες εταιρίες, αντιτίθενται εκ φύσεως σε μια λειτουργική δημοκρατία, όπως αντιτίθενται και σε λειτουργικές αγορές... τουλάχιστον όσον αφορά αυτούς τους ίδιους.
Είναι φυσικό. Δεν θέλουν εξωτερικούς παράγοντες που να περιορίζουν τη δυνατότητα τους να παίρνουν αποφάσεις και να ενεργούν ελεύθερα.
Ερ: Έτσι, λοιπόν, λειτουργούν τα πράγματα;
Απ: Πάντα. Βεβαίως, η περιγραφή των γεγονότων έχει περισσότερες αποχρώσεις, επειδή η σύγχρονη «δημοκρατική θεωρία» είναι πιο καλοδιατυπωμένη και εκλεπτυσμένη απ' ό,τι η παλιά, τότε που ο απλός κόσμος ονομαζόταν «όχλος». Πιο πρόσφατα ο Γουόλτερ Λίπμαν αποκαλούσε τον κόσμο αυτό «αδαείς και μπελαλήδες παρείσακτους». Θεωρούσε ότι τις αποφάσεις έπρεπε να τις λαμβάνουν οι «υπεύθυνοι άνθρωποι», που θα κρατούν πειθαρχημένο το «ζαλισμένο κοπάδι».
Η σύγχρονη «δημοκρατική θεωρία» πρεσβεύει ότι ο ρόλος του κοινού — του «ζαλισμένου κοπαδιού», για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Λίπμαν - είναι να παρακολουθεί και όχι να συμμετέχει. Να εμφανίζεται κάθε δυο χρόνια και να επικυρώνει αποφάσεις που ελήφθησαν αλλού ή να επιλέγει ανάμεσα στους αντιπροσώπους των κυρίαρχων τομέων σε κάτι που αποκαλείται «εκλογές». Οι εκλογές βοηθούν, διότι νομιμοποιούν.
Είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε πώς προωθείται αυτή η ιδέα μέσω των πολυτελών περιοδικών δημοσίων σχέσεων των δεξιών ιδρυμάτων. Ένα από αυτά με τη μεγαλύτερη επιρροή στον ιδεολογικό στίβο είναι το Ίδρυμα Μπράντλεϊ. Ο διευθυντής του Μάικλ Τζόις δημοσίευσε πρόσφατα ένα σχετικό άρθρο. Δεν γνωρίζω αν το έγραψε ο ίδιος ή κάποιος υπάλληλος του από τον τομέα των δημοσίων σχέσεων, αλλά το βρήκα εκπληκτικό.
Ξεκινά με ρητορείες που αντλούν, πιθανώς συνειδητά, ιδέες από την Αριστερά. Όταν αρχίζουν να το διαβάζουν αριστεροί φιλελεύθεροι ή ριζοσπάστες ακτιβιστές, έχουν την αίσθηση ότι αναγνωρίζονται και ότι οι ιδέες τους είναι αποδεκτές (υποπτεύομαι ότι σ' αυτούς απευθύνεται, καθώς και σε νέους). Λέει πόσο απόμακρο είναι το πολιτικό σύστημα, ότι το μόνο που μας ζητούν είναι να ψηφίζουμε κάθε δυο χρόνια και μετά να μένουμε στο σπίτι μας.
Αυτό δεν έχει κανένα νόημα, λέει το άρθρο - δεν είναι πραγματική συμμετοχή. Εκείνο που χρειαζόμαστε είναι μια λειτουργική και δραστήρια κοινωνία των πολιτών στην οποία οι άνθρωποι θα συνενώνονται και θα κάνουν σημαντικά πράγματα, και όχι αυτό το χάλι, να πατάμε ένα κουμπί πού και πού.
Στη συνέχεια, το άρθρο διατυπώνει το ερώτημα «Πώς θα αντιμετωπίσουμε αυτές τις ανεπάρκειες;» Το εντυπωσιακό είναι ότι δεν προτείνει πιο ενεργό συμμετοχή στην πολιτική. Προτείνει να εγκαταλείψουν οι άνθρωποι την πολιτική, να ενταχθούν στην Εθνική Ένωση Γονέων-Εκπαιδευτικών (ΡΤΑ), να πάνε στην εκκλησία, να πιάσουν δουλειά, να πάνε στα μαγαζιά για ψώνια. Αυτός είναι ο τρόπος για να γίνεις ενεργός πολίτης σε μια δημοκρατική κοινωνία.
Βεβαίως, δεν υπάρχει τίποτε κακό στο να ενταχθεί κανείς στην Ένωση Γονέων-Εκπαιδευτικών. Όμως εδώ υπάρχουν κάποια κενά. Τι έγινε η πολιτική; Εξαφανίστηκε από τη συζήτηση μετά τα πρώτα, ελάχιστα σχόλια σχετικά με το πόσο ανούσια είναι.
Αν ο απλός κόσμος εγκαταλείψει την πολιτική, κάποιος άλλος θα ασχοληθεί μ' αυτή. Οι μεγάλες εταιρίες δεν πρόκειται να πάνε σπίτι και να ενταχθούν στην Ένωση Γονέων-Εκπαιδευτικών. Είναι αυτές που θα διευθύνουν τα πράγματα. Αλλά περί αυτού, σιγή ασυρμάτου.
Στη συνέχεια το άρθρο μιλά για το πόσο καταπιεζόμαστε από τους φιλελευθέρους γραφειοκράτες, τους σχεδιαστές κοινωνικών προγραμμάτων που προσπαθούν να μας πείσουν να κάνουμε κάτι για τους φτωχούς. Αυτοί διοικούν τη χώρα, στην πραγματικότητα. Είναι η απρόσωπη, απόμακρη και ανεξέλεγκτη δύναμη που πρέπει να ξεφορτωθούμε ενόσω εκπληρώνουμε τις υποχρεώσεις μας ως πολίτες στην Ένωση Γονέων-Εκπαιδευτικών και στο γραφείο.
Η επιχειρηματολογία δεν παρουσιάζεται εδώ βήμα προς βήμα, όπως στο άρθρο - την έχω συμπτύξει. Πρόκειται για προπαγάνδα πολύ έξυπνη, καλά σχεδιασμένη, άριστα διατυπωμένη, που προϋποθέτει πολλή σκέψη. Ο στόχος της είναι να καταστήσει τους ανθρώπους όσο το δυνατόν πιο ηλίθιους, αδαείς, παθητικούς και υπάκουους, ενώ ταυτόχρονα τους επιτρέπει να αισθάνονται ότι ωθούνται προς υψηλότερες μορφές συμμετοχής.
Ερ: Όταν πραγματεύεστε το θέμα της δημοκρατίας, συχνά αναφέρεστε σε δυο σχόλια του Τόμας Τζέφερσον.
Απ: Ο Τζέφερσον πέθανε στις 4 Ιουλίου 1826 - πενήντα χρόνια μετά τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Προς το τέλος της ζωής του εξέφραζε ανησυχία και συνάμα ελπίδα σχετικά με τη διατήρηση όσων είχαν επιτευχθεί και προέτρεπε τον κόσμο να αγωνιστεί για να προστατεύσει τις νίκες της δημοκρατίας.
Έκανε διάκριση ανάμεσα σε δύο ομάδες - τους αριστοκράτες και τους δημοκράτες. Οι αριστοκράτες «φοβούνται και δεν εμπιστεύονται το λαό, επιθυμούν να πάρουν όλες τις εξουσίες απ' αυτόν και να τις αποθέσουν στα χέρια των ανώτερων τάξεων». Αυτή την άποψη έχουν και αξιοσέβαστοι διανοούμενοι σε πολλές κοινωνίες σήμερα, και είναι παρόμοια με το λενινιστικό δόγμα για το πρωτοπόρο κόμμα των ριζοσπαστών διανοουμένων που πρέπει να πάρει την εξουσία και να οδηγήσει τις ηλίθιες μάζες σε ένα λαμπρό μέλλον. Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι είναι αριστοκράτες με την έννοια του Τζέφερσον. Ο [πρώην υπουργός Εξωτερικών] Χένρι Κίσιντζερ αποτελεί ακραίο παράδειγμα αριστοκράτη.
Οι δημοκράτες, έγραφε ο Τζέφερσον, «ταυτίζονται με το λαό, τον εμπιστεύονται, τον περιφρουρούν και τον θεωρούν τον πιο έντιμο και σίγουρο, αν και όχι τον πιο σοφό, θεματοφύλακα του δημόσιου συμφέροντος». Με άλλα λόγια, οι δημοκράτες πιστεύουν ότι τον έλεγχο πρέπει να τον ασκεί ο λαός, είτε λαμβάνει τις σωστές αποφάσεις είτε όχι. Δημοκράτες υπάρχουν σήμερα, αλλά απωθούνται όλο και περισσότερο στο περιθώριο.
Πιο συγκεκριμένα, ο Τζέφερσον προειδοποιούσε για τον κίνδυνο που προερχόταν από τα «τραπεζικά ιδρύματα και τις συνενώσεις του πλούτου» (αυτές που σήμερα θα αποκαλούσαμε «εταιρίες») και έλεγε πως, αν αυτά αυξηθούν, οι αριστοκράτες θα νικήσουν και η Αμερικανική Επανάσταση θα χαθεί. Οι χειρότεροι φόβοι του Τζέφερσον έγιναν πραγματικότητα (αν και όχι πάντα με τους τρόπους που προέβλεπε).
Αργότερα ο [Ρώσος αναρχικός Μιχαήλ] Μπακούνιν προέβλεψε ότι οι διανοούμενοι του καιρού του θα χωρίζονταν σε δύο ομάδες (και οι δύο αντιπροσωπεύουν αυτό που εννοούσε ο Τζέφερσον με τον όρο αριστοκράτες). Η μία ομάδα, η «κόκκινη γραφειοκρατία», θα έπαιρνε την εξουσία και θα δημιουργούσε μία από τις πιο κακόβουλες και σκληρές τυραννίες στην ανθρώπινη ιστορία.
Η άλλη ομάδα θα έκρινε ότι η εξουσία πρέπει να βρίσκεται στον ιδιωτικό τομέα και θα υπηρετούσε το κράτος και την ιδιωτική εξουσία σ' αυτές που σήμερα αποκαλούμε κρατικο-καπιταλιστικές κοινωνίες. Θα «χτυπούσαν το λαό με το δικό του ραβδί» έλεγε, εννοώντας ότι θα δήλωναν πίστη στη δημοκρατία, ενώ ταυτόχρονα θα κρατούσαν το λαό πειθαρχημένο.
Ερ: Επικαλείστε επίσης τον [Αμερικανό φιλόσοφο και παιδαγωγό] Τζον Ντιούι. Τι θα έλεγε αυτός σχετικά;
Απ: Ο Ντιούι ήταν ένας από τους τελευταίους θιασώτες της άποψης του Τζέφερσον για τη δημοκρατία. Στις αρχές του 20ού αιώνα έγραψε ότι η δημοκρατία δεν είναι αυτοσκοπός αλλά μέσο ώστε οι άνθρωποι να ανακαλύψουν, να επεκτείνουν και να εκδηλώσουν τη θεμελιώδη ανθρώπινη φύση τους και τα δικαιώματα τους. Η δημοκρατία ριζώνει στην ελευθερία, στην αλληλεγγύη, στην επιλογή εργασίας και στην ικανότητα να συμμετέχει κανείς στη διαμόρφωση της κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Η δημοκρατία δημιουργεί πραγματικούς ανθρώπους, έλεγε. Αυτό είναι το μέγα δημιούργημα μιας δημοκρατικής κοινωνίας - οι πραγματικοί άνθρωποι.
Αναγνώριζε ότι η δημοκρατία από αυτή την άποψη ήταν ένα μαραμένο φυτό. Τα «τραπεζικά ιδρύματα και οι συνενώσεις του πλούτου» στις οποίες αναφερόταν ο Τζέφερσον είχαν γίνει πολύ πιο ισχυρές εκείνη την εποχή, και ο Ντιούι θεωρούσε πως η «σκιά που έριχναν στην κοινωνία οι μεγάλες επιχειρήσεις» καθιστούσε τη μεταρρύθμιση πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Πίστευε ότι η μεταρρύθμιση μπορεί να έχει κάποια χρησιμότητα, αλλά όσο δεν υπάρχει δημοκρατικός έλεγχος του χώρου εργασίας, δεν πρόκειται να φέρει ούτε τη δημοκρατία ούτε την ελευθερία.
Όπως ο Τζέφερσον και άλλοι κλασικοί φιλελεύθεροι, ο Ντιούι αναγνώριζε πως οι θεσμοί ιδιωτικής εξουσίας ήταν απολυταρχικοί, ανεξέλεγκτοι και κατά βάση ολοκληρωτικοί στην εσωτερική δομή τους. Σήμερα είναι πολύ πιο ισχυροί από όσο θα μπορούσε να φανταστεί ο Ντιούι.
Τα κείμενα αυτά είναι στη διάθεση του καθενός. Είναι δύσκολο να σκεφτούμε μεγαλύτερες προσωπικότητες στην αμερικανική ιστορία από τον Τόμας Τζέφερσον και τον Τζον Ντιούι. Είναι τόσο Αμερικανοί όσο και η μηλόπιτα. Όταν όμως τους διαβάζεις σήμερα, ηχούν σαν αποτρελαμένοι φανατικοί μαρξιστές. Αυτό δείχνει απλώς πόσο πίσω έχει πάει η πνευματική μας ζωή.
Αυτές οι ιδέες, από πολλές απόψεις, διατυπώθηκαν πρώιμα - και συχνά πιο έντονα - από ανθρώπους όπως ο [Γερμανός διανοούμενος] Βίλχελμ φον Χούμπολτ, που ενέπνευσε τον [Άγγλο φιλόσοφο] Τζον Στιούαρτ Μιλ και ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της κλασικής φιλελεύθερης παράδοσης του τέλους του 18ου αιώνα. Όπως ο Άνταμ Σμιθ και άλλοι, ο φον Χούμπολτ θεωρούσε ότι στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης βρίσκεται η ανάγκη για ελεύθερη, δημιουργική εργασία υπό τον έλεγχο του κάθε ανθρώπου. Αυτή πρέπει να είναι η βάση κάθε υποφερτής κοινωνίας.
Αυτές οι ιδέες, που φτάνουν μέχρι και τον Ντιούι, είναι βαθιά αντικαπιταλιστικές στο χαρακτήρα τους. Ο Άνταμ Σμιθ δεν αποκαλούσε τον εαυτό του αντικαπιταλιστή, επειδή τον 18ο αιώνα ήταν βασικά προκαπιταλιστής, αλλά διατηρούσε ισχυρές επιφυλάξεις για την καπιταλιστική ιδεολογία και πρακτική - ακόμη και γι' αυτές που αποκαλούσε «μετοχικές εταιρίες» (τις σημερινές μεγάλες εταιρίες, που είχαν πολύ διαφορετική μορφή στις μέρες του). Ανησυχούσε για τον διαχωρισμό του διευθυντικού ελέγχου από την άμεση συμμετοχή και φοβόταν επίσης ότι αυτές οι μετοχικές εταιρίες θα μπορούσαν να μετατραπούν σε «αθάνατα πρόσωπα».
Αυτό έγινε, πράγματι, τον 19ο αιώνα, μετά το θάνατο του [σύμφωνα με το υφιστάμενο δίκαιο, οι εταιρίες έχουν περισσότερα δικαιώματα από τα άτομα και μπορούν να ζουν για πάντα]. Δεν πραγματοποιήθηκε μέσω κοινοβουλευτικών αποφάσεων - ουδείς το ψήφισε στο Κογκρέσο. Στις ΗΠΑ, όπως και παντού άλλωστε, εγκαθιδρύθηκε μέσω δικαστικών αποφάσεων. Οι δικαστές και οι δικηγόροι των εταιριών έφτιαξαν απλά μια νέα κοινωνία στην οποία οι εταιρίες έχουν τεράστια δύναμη.
Σήμερα οι διακόσιες κορυφαίες εταιρίες στον κόσμο ελέγχουν πάνω από το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πλούτου, και ο έλεγχος τους ενισχύεται. Ο ετήσιος κατάλογος του περιοδικού Fortune με τις κορυφαίες αμερικανικές εταιρίες κατέγραψε αυξανόμενα κέρδη, αυξανόμενη συγκέντρωση, καθώς και μείωση των θέσεων εργασίας - τάσεις που παρατηρούνται εδώ και χρόνια.
Οι ιδέες του φον Χούμπολτ και του Σμιθ τροφοδότησαν άμεσα τη σοσιαλιστική-αναρχική παράδοση, την αριστερή-ελευθεριακή κριτική του καπιταλισμού. Αυτή η κριτική μπορεί να έχει τη μορφή που σμίλεψε ο Ντιούι, μιας παραλλαγής δημοκρατικού σοσιαλισμού με εργατικό έλεγχο, ή την αριστερή, μαρξιστική μορφή που επεξεργάστηκαν άνθρωποι όπως ο [Ολλανδός αστρονόμος και θεωρητικός της πολιτικής] Άντον Πάνεκουκ και η [Πολωνο-γερμανίδα επαναστάτρια] Ρόζα Λούξεμπουργκ [1871-1919] ή αυτή του αναρχοσυνδικαλισμού του [κορυφαίου αναρχικού] Ρούντολφ Ρόκερ (μεταξύ άλλων).
Όλα τα παραπάνω έχουν διαστρεβλωθεί ως επί το πλείστον ή ξεχαστεί στη σύγχρονη πνευματική ζωή, αλλά, κατά την άποψη μου, αυτές οι ιδέες αντλούν κατευθείαν από τον κλασικό φιλελευθερισμό του 18ου αιώνα. Πιστεύω επίσης ότι μπορούν να ανιχνευθούν στον ορθολογισμό του 17ου αιώνα.
Πηγή: gfragoulis.blogspot.gr
