default-image

Η μηχανοποίηση και η ελευθερία

Απόψεις
Η μηχανοποίηση και η ελευθερία

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Η Δάφνη ντυ Μωριέ στο έργο της "Πουλιά" παρουσιάζει έναν άνθρωπο, που γνωρίζει τη δύναμη και λειτουργία της μηχανής αλλ' αγνοεί τη δύναμη και τη λειτουργία της φύσης. Γιατί δεν το μπορεί. Οι μηχανές το οδήγησαν εναντίον της φύσης. Αυτό προκάλεσε και προκαλεί την αντεπίθεση της φύσης. Η μητέρα-φύση εκδικείται τους άσωτους υιούς της με τους άσωτους και θανατηφόρους ιούς της. Ο κόσμος κινδυνεύει να καταστραφεί. Γιατί, ποιος ξέρει- μπορεί και τα "Πουλιά" να χτυπήσουν μια μέρα. Το υπαινίσσεται, άλλωστε, η ομώνυμη ταινία του Χίτσκοκ.

Σαρ. Καργάκος

Σαράντος Καργάκος, Προβληματισμοί, ένας διάλογος με τους νέους [Έκδοση GUTENBERG, 1997, τόμος ΣΤ', σελίδες 64-70].

«Πάγος στα μάτια μου και τα παγωμένα μάτια δεν κινούνται».

(Cure: αγγλ. μουσικό συγκρότημα).

«Όσο πιο πολύ μελετάω τους ανθρώπους, τόσο πιο πολύ θαυμάζω τα ζώα»,  λέει κάποιος διανοητής.  Κι αυτό δε φαίνεται στους καιρούς μας αδιανόητο. Αντί ν' αναπτυχθεί σε φιλοσοφικό βάθος η ανθρωπολογία αναπτύσσεται με κανιβαλικό πάθος η ανθρωποφαγία. Αυτό που εξατμίζεται πιο πολύ στους καιρούς μας είναι το συναίσθημα. Η ύπαρξη καρδιάς γίνεται αντιληπτή μόνο από τα εμφράγματα. Αυτό που πλεονάζει είναι η ψυχρή λογική, τόσο ψυχρή που κάνει τους Cure να τραγουδάνε: «Το όνομα σου είναι σαν πάγος στην καρδιά μου». Ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος· απλώς πιστεύει ότι είναι. Και το πιστεύει, επειδή του έχει προσφερθεί η ελευθερία στην κατανάλωση, μέσα στην οποία καταναλώνεται και ο ίδιος. Τα πάντα είναι ζήτημα πίστης. Εφόσον μπορεί να λύσει ένα πρόβλημα φυσικής, να μάθει απέξω μερικές σελίδες ιστορίας, να «σκεφθεί» τι θα ψωνίσει, τι θα μαγειρέψει, να σκεφτεί τρόπους εξόντωσης του διπλανού του, δεν είναι δυνατό να μη λειτουργεί η ανθρώπινη ιδιότητα του, που λέγεται σκέψη. Έτσι είναι, αφού έτσι πιστεύει.

Στην πραγματικότητα, όλα τα μέλη του είναι δεμένα με κλωστές, που τις κρατούν και τις κινούν άλλοι. Μοιάζει σαν να κινείται μόνος του, να μιλάει μόνος του, να σκέπτεται μόνος του. Κι όμως "παίζει" σε μια σκηνή που έστησαν άλλοι γι' αυτόν, υποδύεται ένα ρόλο σ' ένα έργο που έγραψαν και σκηνοθέτησαν άλλοι γι' αυτόν και που σίγουρα δε θα έχει «happy end», αν δεν κόψει έγκαιρα τις κλωστές, με τις οποίες τον κινούν.

Ο κινηματογράφος από τα πρώτα του βήματα υπήρξε προφητικός σε πολλά πράγματα. Σε μια από τις πρώτες ταινίες του, που είχε τίτλο «Metropolis», βλέπουμε έναν άνθρωπο μαζοποιημένο, ο οποίος το μόνο καθήκον που είχε ήταν να κάνει ορισμένες τυποποιημένες κινήσεις. Η σκέψη του ήταν ανύπαρκτη, όχι μόνο γιατί απαγορευόταν αλλά κι επειδή δεν υπήρχε ανάγκη για σκέψη. Τότε όλα αυτά φαίνονταν υπερβολικά. Οι δεκαετίες όμως που πέρασαν από τότε, τα κάνουν να φαίνονται ρεαλιστικά.

Βέβαια, σήμερα στις περισσότερες χώρες δεν εμφανίζεται κανένας κλέφτης στο μπαλκόνι και να λέει «απαγορεύεται η σκέψη». Κάτι τέτοιο τουλάχιστον δε γίνεται φανερά, αλλ' επιβάλλεται συστηματικά με περίτεχνες μεθόδους, που παγώνουν και νεκρώνουν τη σκέψη. Ή την αριθμοποιούν. Έτσι το λογιστικό του Πλάτωνα γίνεται υπολογιστικό, το θυμοειδές άθυμο, όσο για το επιθυμητικό αποφασίζουν οι «προγραμματιστές σκέψης». Λειτουργούμε, λοιπόν, με σκέψη-προκάτ και ιδεολογία-πλακάτ.

Σε μερικούς όλα αυτά δε γίνονται αντιληπτά- οι πιο ευαισθητοποιημένοι συνειδητοποιούν τον κίνδυνο και τον αισθητοποιούν με κάθε τρόπο. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν από μερικά χρόνια σε μια εκδήλωση καρναβαλιού στη Γερμανία είχαν στηθεί πελώρια ομοιώματα ανθρώπων, που αντί για κεφάλι είχαν κουτιά με πολλά κουμπιά ή τηλεοράσεις. Αυτό δε θα ταίριαζε τόσο σε καρναβάλι όσο στη σύγχρονη ζωή. Γιατί όσο αστείοι κι αν φαίνονταν οι ψεύτικοι εκείνοι άνθρωποι, τόσο αληθινοί είναι. Είναι πια γεγονός ότι η ανθρώπινη σκέψη έχει δανειστεί πολλά (αν δεν έχει υποκατασταθεί σε πολλά) από τις μηχανές, που βέβαια δεν έχουν πρόσωπο αλλ' ούτε και προσωπικότητα.

Όμως και ο σημερινός άνθρωπος είναι απρόσωπος. Τη θέση του προσώπου έχει πάρει το προσωπείο. Η "μάσκα", που γενικά δίνει τον τόνο στη σύγχρονη κοινωνική ζωή, δεν επιτρέπει ανάπτυξη συναισθημάτων. «Δυο πρόσωπα με μάσκες δεν μπορούν να φιληθούν», λέει ο Κάρολος Κουν. Όλα τα αφήνουμε να χαθούν μέσα στη δίνη ενός βίαιου εκμηχανισμού. Ωσάν τα χέρια και το μυαλό να μη μας χρειάζονται πλέον. Έτσι ο άνθρωπος, όπως σωστά έχει ειπωθεί, καταντά ένα διάμεσο με το οποίο μια μηχανή κατασκευάζει μιαν άλλη!      

Μέσα σ' αυτό τον παροξυσμό, όπου δεν ξέρουμε πια αν οι μηχανές μάς υπηρετούν ή τις υπηρετούμε, έχουν γίνει επικίνδυνα προσιτοί οι «Μοντέρνοι καιροί», έτσι όπως μας τους σκιαγράφησε με τραγικό σαρκασμό ο Τσάρλυ Τσάπλιν. Χρησιμοποιήσαμε τη μηχανή σαν τον Φαέθοντα και τώρα πια δεν μπορούμε να την τιθασεύσουμε. Μηχανή σημαίνει επινόημα και οπωσδήποτε ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει χωρίς να επινοεί. Ωστόσο, είναι παράλογο και συνάμα τραγικό, τα δημιουργήματα να στρέφονται ενάντια στο δημιουργό, να μη λειτουργούν γι' αυτόν αλλά χωρίς αυτόν κι ενάντια σ' αυτόν. Έτσι, η μηχανή γίνεται βαρύ σιδερένιο κολάρο στο λαιμό του ανθρώπου. Δε διευρύνει αλλά περιορίζει την ελευθερία του ανθρώπου, που ως σαστισμένος θεός απεγνωσμένα αναζητά τα χαλινάρια που ξέφυγαν από τα τρέμοντα χέρια του. Αν όμως πρόοδος σημαίνει μετατροπή του ανθρώπου σε βίδα, έλασμα, γρανάζι ή τροχίσκο ενός θηριώδους μηχανισμού, τότε πραγματικά οι λέξεις έχουν χάσει το νόημα τους.

Το οξύμωρο είναι ότι, ενώ η μηχανοποίηση των μέσων παραγωγής μπορούσε ν' αποτελέσει δυναμικό παράγοντα διεύρυνσης της ανθρώπινης σκέψης, συνετέλεσε και συντελεί - με τον πιο αποφασιστικό τρόπο - στην προϊούσα αποπνευματοποίηση και ποδηγέτηση του ανθρώπου. Η "τυραννία" της μηχανής συνθλίβει κάθε πρωτοβουλία και αυτενέργεια, εξαφανίζει το αυτεξούσιο, αχρηστεύει την κριτική, συγκριτική και απορριπτική ικανότητα του ανθρώπου, διευκολύνοντας έτσι το "μανιπουλάρισμα" δηλαδή τη χειραγώγηση των μαζών. Το άτομο καλείται να πατά κουμπιά, πλήκτρα, έμβολα, να στρίβει βίδες, σε σημείο που να "στρίβεται και η δική του βίδα". Οπότε σταδιακά εξατμίζεται συναισθηματικά, εξαλγεβρίζεται διανοητικά και λειτουργεί σαν έμψυχος υπολογιστής με λιγότερη ίσως απόδοση από έναν άψυχο.

Οι σύγχρονοι μαζάνθρωποι κουρδίζονται, συντονίζονται, ρυθμίζονται ή προγραμματίζονται, θυμίζοντας ρομπότ ή "ζόμπι" κινηματογραφικών ταινιών. Οι περίεργες αυτές υπάρξεις, στις οποίες δύσκολα ξεχωρίζει κανείς αν υπερισχύει η έμψυχη ή η άψυχη φύση, παίρνουν μέρος σ' έναν αδυσώπητο ανταγωνισμό, σε μια διαρκή αναμέτρηση με χιλιάδες όμοιες τους, με τις οποίες βαδίζουν παράλληλα σαν τ' "ανθρωπάκια" του Γαΐτη, με ένα στρατιωτικό βηματισμό και με τα βλέμματα καρφωμένα μπροστά, ώστε να μη συναντιούνται ποτέ. Η ομοιομορφοποίηση, η ομοιογενοποίηση των σύγχρονων ανθρώπων-εργαλείων είναι στοιχεία που δεν επιτρέπουν τίποτα το προσωπικό. Απαγορεύουν τη δημιουργία κάθε ανθρώπινης σχέσης, γιατί αυτή ξυπνά αισθήματα ενοχλητικά για έναν αναίσθητο κόσμο.

Αυτές οι σύγχρονες μονάδες παραγωγής, οι εργάτες-νευρόσπαστα, για να υπηρετήσουν καλύτερα τον τεχνοκρατικό ολοκληρωτισμό, είναι απαραίτητο να υιοθετήσουν και μιαν άλλη γλώσσα, άψυχη, κενή, παραλυμένη, όπως οι ίδιοι. Γιατί ο λόγος αναβλύζει μέσα από την καρδιά του ανθρώπου, περνάει μέσα από το αίμα του, δηλώνει την ανάγκη και το δικαίωμα του να σκέφτεται, δεν αποδίδει όμως πρακτικά οφέλη, οπότε είναι σκόπιμο να καταργηθεί. Το «new speak» του Όργουελ είναι η ιδανική λύση. Συντομεύοντας τη σκέψη του, συντομεύει και τα λόγια του. Μιλάει όσο το δυνατό λιγότερο και όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Μια γλώσσα "σλαγκ" ή μια γλώσσα "φας". Έτσι η ομιλία πήρε τη μονοτονία της μηχανής. Σύντομο, στεγνό, αποξηραμένο και συνθηματικό λεξιλόγιο, που επιτρέπει μόνο στοιχειώδη συνεννόηση και ποτέ διανόηση ή κατανόηση. Αυτό που βγαίνει από το στόμα είναι ένα σύνολο από λέξεις, όχι ομιλία πραγματική, ένας ασυνάρτητος, σπαστικός θόρυβος, συχνά ζωώδης βρυχηθμός ή γρυλισμός, ήχοι ακατάληπτοι, οδυνηροί. Όχι λόγος.

Κι όλα αυτά έρχονται σαν αποτελέσματα μιας μηχανικά ρυθμισμένης ζωής. Ο άνθρωπος δε σταματά εύκολα να μιλήσει, γιατί πάντοτε βιάζεται. Γίνεται τελικά μια συσκευή χωρίς ελπίδα επισκευής. Το άγχος της δουλειάς τον κουράζει και τον σκουριάζει.

Το χαμόγελο σπανίζει. Ζώντας χωρίς εκδήλωση αισθημάτων, δύσκολα κάνει αισθητή την ύπαρξη του. Έτσι, "όλοι μαζί κινάμε συρφετός", όπως θα έλεγε ο Καρυωτάκης, για να καταθέσουμε την αυτονομία μας και να συνθηκολογήσουμε "άνευ όρων". Βλέπουμε τη ζωή μας σαν σε κινηματογραφική ταινία κι αποκτάμε την αδιαφορία του αμέτοχου κι ασυγκίνητου θεατή, που μπορεί να καταλάβει μόνο την εναλλαγή της εικόνας. «Μη έρευνώντες αλλά πιστεύοντες», υιοθετούμε χωρίς αντίσταση την έτοιμη κι εύπεπτη σκέψη που μας προσφέρεται, δεχόμαστε και τα κατασκευασμένα και τα κατά συνθήκη ψεύδη που μας παρέχονται, χρησιμοποιούμε τη λογική ενάντια στη λογική και συνειδητά προσφέρουμε στον εαυτό μας την ασυνειδησία. Ξέρουμε καλά πως η απόκλιση του νου από τους ατελείωτους και πρακτικούς υπολογισμούς συνιστά «έγκλημα σκέψης», απαράδεκτο σε μια κοινωνία πειθήνια και πειθαρχημένη, που πρόθυμα ακούει και υπακούει σε όλα τα "εκ των άνω" και "εκ των έξω" κελεύσματα, δηλαδή για μια κοινωνία-φυτό.

Στην πραγματικότητα η αθόρυβη και μεθοδική μηχανοποίηση της σκέψης υπηρετεί -αν δεν προκαλεί- την κραταίωση ενός ιδιότυπου τεχνοκρατικού φασισμού. Ένα καθεστώς τρόμου επιβάλλεται σε ανθρώπους αβέβαιους και ανασφαλείς, όπως οι "ήρωες" του Κάφκα, που έχουν πειστεί πως δε χρειάζεται η σκέψη, πως δεν είναι παραγωγική ενέργεια, ενώ είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη. Μόνη ελεύθερη λειτουργία είναι η ελευθερία της κατανάλωσης, η οποία επενεργεί ως αναισθησιογόνος ουσία, ως υπνωτικό, που εξατμίζει κάθε ενδιαφέρον για το πνευματικό, για το πραγματικά ανθρώπινο.

Η επιτυχία της μοντέρνας αυτής τυραννίας έγκειται στη δυνατότητα της να μην επιβάλλει στον άνθρωπο συμπεριφορές αλλά να τις υποβάλλει. Γιατί κάθε "τσαλάκωμα" της αξιοπρέπειας του ανθρώπου μπορεί να προκαλέσει την επανάσταση του. Μόνο όταν προηγείται μια υποδόρια αλλά διακριτική λεηλασία, μια βαθιά αλλά μεθοδική εσωτερική αλλαγή, που επιτυγχάνεται με επιστημονικούς τρόπους, μπορεί αυτή η μοντέρνα δικτατορία να γίνει αμετακίνητη.Η ανωνυμοποίηση και η απροσωποποίηση ιδεολογικοποιούνται, επιστρατεύονται τα πιο περίτεχνα συστήματα προπαγάνδας, που σφυροκοπούν ανελέητα το ανθρώπινο μυαλό σχηματοποιώντας το, το νανουρίζουν και το πείθουν για την αναγκαιότητα, ενίοτε και για την ωραιότητα της κατάστασης του. Άλλωστε, όταν αγνοούμε τις ιδέες και τις αξίες, αδυνατούμε ν' αγωνιστούμε γι' αυτές.

Πολλοί βέβαια δε συναισθάνονται, δε βλέπουν ή δεν προφθαίνουν να δουν ότι η μηχανοποίηση του ανθρώπινου μυαλού τείνει να γίνει αδυσώπητη μοίρα μας. Το πρόβλημα είναι ότι το εφιαλτικό "1984" του Όργουελ ίσως έχει ξεπεράσει τις 365 ημέρες του ημερολογιακού ομωνύμου του. Αν δε γίνει έγκαιρα συνειδητή η προϊούσα υποκατάσταση του ανθρώπινου μυαλού από τη "σκέψη" της μηχανής, ο ανθρώπινος παράγοντας θα πάψει να είναι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας και τότε αυτό που ονομάζεται ιστορικό γίγνεσθαι θα γίνει υπόθεση ενός μηχανικού γίγνεσθαι, όπου ο άνθρωπος -ο απλός άνθρωπος - από πρωταγωνιστής θα μεταβληθεί σε κομπάρσο.

Συνήθως σήμερα προσπερνάμε αδιάφοροι μπροστά από το μνημείο της υποδούλωσης μας. Το φοβερό αυτής της σκλαβιάς δεν είναι ότι συμπιέζει ή καταπιέζει την προσωπικότητα μας, αλλ' ότι την ανεχόμαστε- μας αρέσει. Η ζωή, όμως, δεν είναι μόνο η πρόβα αλλά και η παράσταση. Δεν μπορούμε διαρκώς να παίζουμε τα βουβά πρόσωπα, πρέπει να μάθουμε να πρωταγωνιστούμε. Δεν αρκεί να επισημαίνουμε ότι αποκτάμε σιγά-σιγά την ψυχρότητα και τη σκληρότητα του μετάλλου. Πρέπει να πιστέψουμε ότι η ελευθερία της μηχανής σταματά εκεί όπου αρχίζει η δική μας. Πρέπει να βάλουμε φραγμό στον εκμηχανισμό του ανθρώπου.

Ένα παλιό τραγούδι έλεγε: «Σ' αυτούς τους δύσκολους καιρούς... η ανάμνηση της αγάπης θα σε κάνει να γυρίσεις πίσω». Ίσως σήμερα αυτή η ανάμνηση και γενικά η ανάμνηση της ανθρωπιάς μας, να μας οδηγήσει πάλι στον άνθρωπο. Αντί να επιδιώκουμε το Ελδοράδο της Κοινωνίας της Αφθονίας, είναι καλύτερο ν' αγωνιστούμε για μια Κοινωνία Ευτυχίας· για όλους.

Από το gfragoulis.blogspot.gr

ΤΑ ΝΕΑ του neakriti.gr στο Google News