Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης στην Ευρώπη, και της ακόμα μεγαλύτερης κρίσης στην Ιαπωνία, είναι η απουσία σοβαρών κοινωνικών συγκρούσεων - τουλάχιστον μέχρι στιγμής. Ναι, υπήρξαν απεργίες, πορείες και μεγάλη οργή προς τους πολιτικούς ηγέτες, αλλά οι διαμαρτυρίες ήταν κατά κύριο λόγο ειρηνικές, σχολιάζει ο Raghuram Rajan, καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο Booth School of Business.
Ενώ αυτό μπορεί να αλλάξει, την κοινωνική ειρήνη πρέπει να διαφυλάξουν θεσμοί όπως οι εκλογές (το «διώξτε τα λαμόγια» είναι ένας μη-βίαιος τρόπος για να ξεθυμάνει η λαϊκή οργή), οι δημοκρατικές νομοθεσίες και οι αποτελεσματικές δικαστικές Αρχές. Όλοι αυτοί οι θεσμοί έχουν μεσολαβήσει επιτυχώς στις πολιτικές συγκρούσεις, σε μια εποχή που οι προηγμένες χώρες δοκιμάζονται σημαντικά.
Αυτό δείχνει ότι ένας σημαντικός λόγος για την υπανάπτυξη μπορεί να είναι ότι οι εν λόγω θεσμοί, οι οποίοι επιτρέπουν στις χώρες να αντιμετωπίσουν τη φθορά, απουσιάζουν σε φτωχές οικονομίες. Η οικονομική ανάπτυξη επιτρέπει στην σύγκρουση μεταξύ των κοινωνικών εταίρων να συγκαλύπτεται. Μια ύφεση, όμως, συνήθως εκθέτει ή οξύνει την λανθάνουσα κοινωνική ένταση.
Γιατί τα οφέλη της ανάπτυξης φαίνεται να είναι πιο εύκολο να μοιραστούν απ' ό,τι είναι τα βάρη των δυσκολιών; Αυτό δεν είναι ένα ασήμαντο ζήτημα. Ίσως η απάντηση βρίσκεται στην ανθρώπινη ψυχολογία. Αν η κατανάλωση διαμορφώνεται από συνήθεια, είναι πολύ δύσκολο να αντέξεις την απώλεια εισοδήματος και θα μπορούσε κανείς να αγωνιστεί για να την αποφύγει, ενώ το να αγωνίζεται κάποιος για επιπλέον κέρδος όταν τα πάει καλά, είναι λιγότερο σημαντικό. Επίσης, εφόσον η σύγκρουση μπορεί να καταστρέψει τις ευκαιρίες ανάπτυξης, μπορεί να θεωρηθεί πιο δαπανηρή όταν η ανάπτυξη είναι ισχυρή. Για παράδειγμα, οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των εργαζομένων και της διοίκησης μπορεί να διώξουν τους επενδυτές - και συνεπώς και την ευκαιρία να ξεκινήσουν νέα έργα. Αλλά αν δεν υπάρχουν νέες επενδυτικές ευκαιρίες στον ορίζοντα, οι αντιπαραθέσεις είναι λιγότερο δαπανηρές, διότι το υφιστάμενο εργοστάσιο και τα μηχανήματα έχουν ήδη βυθίσει το κόστος.
Ανεξάρτητα με το γιατί οι συγκρούσεις είναι μεγαλύτερες σε περιόδους οικονομικής αντιξοότητας, το πώς μια κοινωνία τις αντιμετωπίζει εξαρτάται από την έκταση και την ποιότητα των θεσμών διαχείρισης των συγκρούσεων. Ο οικονομολόγος στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Paul Collier έχει αποδείξει ότι χρόνια της ισχνής οικονομικής ανάπτυξης προηγούνται συνήθως ενός εμφυλίου πολέμου στις φτωχές χώρες. Ακόμη και μετά την εδραίωση της ειρήνης, η πιθανότητα ότι οι χώρες αυτές θα υποτροπιάσουν σε μία σύγκρουση είναι υψηλή.
Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι τα κράτη αυτά έχουν συνήθως αδύναμους θεσμούς διαχείρισης συγκρούσεων - αποσπασματική εφαρμογή του νόμου, περιορισμένη τήρηση των δημοκρατικών αρχών και ελάχιστους μηχανισμούς ελέγχου και εξισορρόπησης για την κυβέρνηση. Ομοίως, ο Dani Rodrik του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ διαπίστωσε ότι οι χώρες που παρουσίασαν τις μεγαλύτερες μειώσεις στην ανάπτυξη μετά το 1975 είχαν διαιρεμένες κοινωνίες και αδύναμους θεσμούς διαχείρισης συγκρούσεων. Οι κοινωνίες με καλή λειτουργία των θεσμικών οργάνων κατανέμουν το βάρους των δυσκολιών με προβλέψιμο τρόπο. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που υποφέρουν περισσότερες αντιξοότητες μπορεί να πέσουν πίσω σε ένα σαφές δίχτυ κοινωνικής ασφαλείας - ένα ελάχιστο επίπεδο ασφάλισης κατά της ανεργίας, για παράδειγμα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα τελευταία χρόνια, οι ομοσπονδιακοί και κρατικοί νόμοι παρέτειναν τις παροχές στους ανέργους, καθώς η ανεργία επέμενε. Ομοίως, οι οφειλέτες και οι πιστωτές μπορούν να βασίζονται σε αξιόπιστες διαδικασίες πτώχευσης για τον προσδιορισμό των σχετικών μετοχών τους. Με έναν σαφή θεσμικό μηχανισμό που θα υπαγορεύει την κατανομή των δυσκολιών, δεν υπάρχει καμία ανάγκη να βγουν στους δρόμους.
Αντίθετα, όταν οι θεσμοί είναι πολύ αδύναμοι για να προσφέρουν προβλέψιμες και αποδεκτές ρυθμίσεις, ή την προστασία των υφιστάμενων μετοχών, ο καθένας έχει ένα κίνητρο να εκμεταλλευτεί, διεκδικώντας ένα μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα. Τα αποτελέσματα θα προκύψουν περισσότερο από τη σχετική διαπραγματευτική ισχύ των φορέων παρά από τις προϋπάρχουσες σιωπηρές ή ρητές συμβάσεις. Συχνά, οι διαπραγματεύσεις μπορεί να καταρρεύσουν. Ο καθένας μπορεί να έρθει σε χειρότερη θέση από απεργίες, ανταπεργίες, ακόμη και βίαιες συγκρούσεις.
Μπορούν οι χώρες χωρίς αξιόπιστο και αποτελεσματικό νομοθετικό σώμα ή νομικό σύστημα να κάνουν κάτι καλύτερο για να προστατεύσουν από την ύφεση;
Μία απάντηση μπορεί να είναι η χρήση ρυθμίσεων που εξαρτώνται, εν μέρει, από το νομικό σύστημα για την επιβολή τους. Για παράδειγμα, οι συμβάσεις εργασίας σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες απαγορεύουν στους εργοδότες να απολύουν εργαζομένους. Αυτό θεωρείται αναποτελεσματικό, διότι οι επιχειρήσεις δεν μπορούν να προσαρμοστούν γρήγορα στις μεταβαλλόμενες επιχειρηματικές συνθήκες.
Συχνά, οι εν λόγω απαγορεύσεις αποδίδονται σε υπερβολικά ισχυρά συνδικάτα που κρατούν όμηρο την οικονομία. Όμως, αν τα αργά ή διεφθαρμένα δικαστήρια σημαίνουν ότι ένας εργαζόμενος ο οποίος απολύθηκε παρανόμως δεν έχει καμία νομική διεκδίκηση, ίσως η απαγόρευση απόλυσης - που επιβάλλεται από μαζικές διαμαρτυρίες κατά των παραβιάσεων, οι οποίες είναι εύκολα και δημόσια παρατηρήσιμες - να είναι ο μόνος τρόπος για την προστασία των εργαζομένων από αυθαίρετες αποφάσεις των εργοδοτών.
Η μονιμότητα μπορεί επίσης να χρησιμεύσει ως μια μορφή κοινωνικής ασφάλισης, επειδή η κυβέρνηση απέτυχε οικτρά να παρέχει ένα δίχτυ ασφαλείας και δεν υπάρχουν αγορές ιδιωτικής ασφάλισης. Έτσι, μια άκαμπτη σύμβαση μπορεί να προστατεύσει τους εργαζόμενους, όταν η υπεροχή της διαπραγματευτικής ισχύος είναι με τις επιχειρήσεις.
Τέτοιες άκαμπτες ρυθμίσεις δεν είναι χωρίς κόστος. Σε μια ύφεση, πάρα πολλές επιχειρήσεις αποτυγχάνουν επειδή δεν μπορούν να διώξουν εργαζομένους. Εναλλακτικά, γνωρίζοντας ότι δεν μπορούν να απολύσουν εργαζομένους αορίστου χρόνου, οι επιχειρήσεις μπορούν να παραμείνουν μικρές ώστε να παραμείνουν κάτω από τα ραντάρ των αρχών. Ή μπορεί να προσλάβουν ανεπίσημα εργάτες που δεν έχουν δικαιώματα, ή να πληρώσουν τους επιθεωρητές για να κάνουν τα στραβά μάτια (μία σχετική επισήμανση θα μπορούσε να γίνει σχετικά με την ασφάλεια στο χώρο εργασίας στα εργοστάσια ενδυμάτων του Μπαγκλαντές).
Όμως, η προσπάθεια για την προστασία των εργαζομένων με άκαμπτη εργατική νομοθεσία μπορεί να έχει την ακούσια συνέπεια της δημιουργίας πολύ λίγων προστατευμένων θέσεων απασχόλησης. Αυτό συμβαίνει στην Ινδία, όπου οι περισσότεροι εργαζόμενοι έχουν ελάχιστα δικαιώματα και οι λίγες μεγάλες επιχειρήσεις που υπάρχουν στην επίσημη οικονομία τείνουν να χρησιμοποιούν πολλά κεφάλαια εξοικονόμησης εργασίας, προκειμένου να αποφευχθεί η πρόσληψη των προστατευόμενων εργαζομένων.
Η αλλαγή δεν είναι εύκολη. Οι προστατευμένοι εργαζόμενοι δεν έχουν κανένα λόγο να εγκαταλείψουν τα προνόμιά τους. Επιπλέον, η αφαίρεση της άκαμπτης προστασίας χωρίς να προσφέρουν εναλλακτική λύση, ενδεχομένως δίχτυα ασφαλείας και δικαστικής προσφυγής, είναι μια συνταγή για συγκρούσεις. Την ίδια στιγμή, κάποια προστασία είναι καλύτερη από το τίποτα και αν οι περισσότεροι εργαζόμενοι είναι απροστάτευτοι, η αλλαγή καθίσταται αναγκαία για να αποφευχθεί η ακόμη χειρότερη σύγκρουση.
Η βιώσιμη αλλαγή στις αναπτυσσόμενες χώρες απαιτεί μεταρρύθμιση και όχι μόνο συγκεκριμένες ρυθμίσεις, όπως η άκαμπτη εργατική νομοθεσία, αλλά ακόμα πιο βασικούς θεσμούς, όπως η νομοθετική και η δικαστική εξουσία, για να υποχρεωθούν να ανταποκρίνονται περισσότερο στις ανάγκες των ανθρώπων. Εάν οι πολίτες των ανεπτυγμένων χωρών θέλουν να αισθάνονται λίγο καλύτερα για την αργή ανάπτυξη των οικονομιών τους και την υψηλή ανεργία, θα πρέπει να εξετάσουν πόσο χειρότερα θα ήταν τα πράγματα χωρίς τους θεσμούς που έχουν ήδη.
