Του ΕΥΤΥΧΗ ΜΠΙΤΣΑΚΗ*
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τμήμα κεφαλαίου
από το υπό έκδοση βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη
με τίτλο «Ανθρώπινη φύση. Για τον κομμουνισμό
του πεπερασμένου», το οποίο θα κυκλοφορήσει
τέλη Μαΐου από τις εκδόσεις Τόπος.
Σοσιαλισμός: Ο καθένας κατά τις ικανότητές του. Στον καθένα ανάλογα με την προσφορά του. Εδώ, κατά τον Μαρξ, ισχύει το αστικό δίκαιο. Κομμουνισμός: Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του. Στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του. Πώς μπορεί να γίνει αυτό; Όταν «με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα οι πηγές του κοινωνικού πλούτου» (Μαρξ). Τότε η ανθρωπότητα θα έχει περάσει «από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας».
Χάρη στην επιστήμη και την επιστημονική τεχνολογία, ο καπιταλισμός ανέπτυξε τις παραγωγικές δυνάμεις με πράγματι επαναστατικό τρόπο. Αλλά η ανάπτυξη συνοδεύτηκε από τη γέννηση του νεότερου προλεταριάτου, και τις ωδίνες που συνόδευαν την εμφάνιση αυτής της τάξης στο ιστορικό προσκήνιο. Η βαρβαρότητα της αναδυόμενης κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας συνοδεύτηκε από εξεγέρσεις, επαναστάσεις, κινήματα, ουτοπικά σχεδιάσματα, από το κίνημα του ρομαντισμού κ.λπ.
Σήμερα, εποχή πρωτοφανούς τεχνολογικής ανάπτυξης, οι αντινομίες της κεφαλαιοκρατικής προόδου έχουν φθάσει σε παροξυσμό. Πολλοί σήμερα, νοσταλγοί ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, μιλούν για επιστροφή στις ρίζες (κυρίως τις πολιτισμικές αλλά και γενικότερα). Μια τέτοια επιστροφή σε προκαπιταλιστικές μορφές κοινωνικής συμβίωσης αποτελεί ουτοπία. Μπορούμε όμως να απαλλαγούμε από τον εξουθενωτικό αστικό καταμερισμό εργασίας; Από τους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς; Πώς θα ήταν δυνατόν να αποφύγουμε τη σπατάλη και τελικά την εξάντληση των φυσικών αποθεμάτων, τη μόλυνση του πλανήτη, τις μεγαλουπόλεις της νέας φτώχειας, της μοναξιάς και του καθημερινού άγχους;
Ας δούμε αν ο Μαρξ πρότεινε κάποια λύση με βάση την εποχή του, που οι οπαδοί την έθαψαν ή καν δεν την ανακάλυψαν.
Ο ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΜΗΣ ΜΕΡΑΣ
Υλική αφθονία. Βασίλειο της Ελευθερίας. Αλλά: «Το βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει μόνον εκεί όπου η εργασία δεν γίνεται από ανάγκη και από εξωτερική συγκυρία. Από τη φύση της, λοιπόν, τοποθετείται πέρα από τη σφαίρα της καθαυτό υλικής παραγωγής. Όπως ο πρωτόγονος άνθρωπος έπρεπε να αγωνίζεται ενάντια στη φύση για να ικανοποιεί τις ανάγκες του, να διατηρείται στη ζωή και να αναπαράγεται, παρόμοια ο πολιτισμένος άνθρωπος είναι επίσης αναγκασμένος να κάνει το ίδιο, όποια και να είναι η δομή της κοινωνίας και ο τρόπος παραγωγής. Με την ανάπτυξη επεκτείνεται επίσης η φυσική αναγκαιότητα, επειδή οι ανάγκες αυξάνονται. Την ίδια στιγμή όμως διευρύνονται οι παραγωγικές δυνάμεις για να τις ικανοποιήσουν. Σε αυτή την περιοχή, η μόνη δυνατή ελευθερία είναι: ο κοινωνικός άνθρωπος, οι συνεταιρισμένοι παραγωγοί, να ρυθμίζουν ορθολογικά τις ανταλλαγές τους με τη φύση, την οποία ελέγχουν από κοινού, αντί να κυριαρχούνται από την τυφλή δύναμή της, και να πραγματοποιούν αυτές τις ανταλλαγές δαπανώντας το ελάχιστο των δυνάμεών τους και σε συνθήκες περισσότερο αντάξιες και περισσότερο σύμφωνες με την ανθρώπινη φύση τους. Αλλά αυτή η δραστηριότητα θα αποτελεί πάντα το βασίλειο της ανάγκης. Πέρα από εκεί αρχίζει η ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνάμεων ως αυτοσκοπός, το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας, που δεν μπορεί να ανθήσει παρά μόνο θεμελιωμένο στο άλλο βασίλειο, στη βάση της αναγκαιότητας. Ουσιαστικός όρος αυτής της άνθησης, είναι ο περιορισμός της εργάσιμης ημέρας»1.
ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ:Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Περιορισμός της εργάσιμης ημέρας. Περιορισμός, κατά το δυνατόν, του αστικού καταμερισμού εργασίας. Κοινή προσπάθεια. Συλλογικότητα. Αλλά τι θα γίνει με τις απάνθρωπες μεγαλουπόλεις; Με την προϊούσα εξάντληση των φυσικών αποθεμάτων; Με την καταστροφή τεράστιων ενεργειακών αποθεμάτων για τη μεταφορά εμπορευμάτων από τη μια άκρη του πλανήτη μέχρι την άλλη; Τι θα γίνει συνολικά με τον σύγχρονο άνθρωπο, που ζει τη «μολυσμένη ανάσα του πολιτισμού»; (Μαρξ)
«Ανάγκα και θεοί πείθονται». Αυτό ισχύει και στην πορεία προς την κομμουνιστική κοινωνία, και στον κομμουνισμό. Χωρίς την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η φτώχεια θα γενικευθεί. Θα ξαναρχίσει ο αγώνας για τα αναγκαία, και μοιραία θα ξαναπέφταμε στην ίδια κοπριά2.
Συνεπώς: «Ο κομμουνισμός δεν είναι για εμάς ούτε κατάσταση που πρέπει να δημιουργηθεί ούτε ένα ιδανικό με το οποίο πρέπει να ρυθμιστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση, η οποία καταργεί την υπάρχουσα κατάσταση»3. Αρκεί μόνο η κατάργηση της υπάρχουσας κατάστασης; Και τι θα υπάρξει στη θέση της;
Πώς θα είναι δυνατόν να έχουμε ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, ανάπτυξη των αναγκών και ταυτόχρονα απαλλαγή από τις καταστροφικές συνέπειες του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής (καταμερισμό εργασίας, σπατάλη πρώτων υλών, μεγαλουπόλεις κ.λπ.); Ας αφήσουμε τον επαναστατικό βερμπαλισμό και ας επιχειρήσουμε μιαν απάντηση.
Έχουμε σημειώσει τις θετικές κρίσεις και του Μαρξ και του Ένγκελς για τη φυλετική κοινωνία, και ειδικά για την κοινωνία των Ινδιάνων. Επιστροφή λοιπόν στις πρωτόγονες κοινότητες;
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
Τι λέει επ' αυτού ο Μαρξ; «Η αγροτική κοινότητα αποτελεί παντού τον νεότερο τύπο του αρχαϊκού κοινωνικού σχηματισμού και γι' αυτό τον λόγο εμφανίζεται στην ιστορική ανάπτυξη της αρχαίας και της δυτικής Ευρώπης η περίοδος της αγροτικής κοινότητας, ως μεταβατική περίοδος από την κοινοτική στην ατομική ιδιοκτησία». Πώς κρίνει ο Μαρξ την αγροτική κοινότητα; «Η νέα κοινότητα που εισάχθηκε από τους αρχαίους Γερμανούς σε όλες τις κατακτημένες χώρες καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, έγινε το μοναδικό καταφύγιο της ελευθερίας και του λαϊκού βίου».
Σήμερα που η κρίση του καπιταλισμού είναι παγκόσμια και απειλεί την επιβίωση της ανθρωπότητας, μήπως θα έπρεπε να επιστρέψουμε στις αρχαϊκές κοινότητες, επωφελούμενοι από τη σύγχρονη τεχνολογία; Ιδού η γνώμη του Μαρξ: «Η κεφαλαιοκρατική κρίση θα λήξει μόνο με την κατάργηση της κεφαλαιοκρατίας, με την επιστροφή των σύγχρονων κοινωνιών στον "αρχαϊκό" τύπο της κοινοτικής ιδιοκτησίας». [...] Το νέο σύστημα, στο οποίο τείνει η σύγχρονη κοινωνία, «θα είναι η αναβίωση του αρχαϊκού τύπου κοινωνίας σε μια ανώτερη μορφή». Δηλαδή κρατάμε το στοιχείο της κοινοκτημοσύνης, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, στο πλαίσιο μιας κοινοκτημονικής συμβίωσης σε ανώτερο επίπεδο. Οι ταξικές κοινωνίες, και ειδικά ο καπιταλισμός, ήταν η άρνηση της πρωτόγονης κοινοκτημοσύνης. Ο κομμουνισμός θα είναι η άρνηση της άρνησης: μια νέα, ανώτερη μορφή κοινοτικού βίου4.
«Σε μια ανώτερη μορφή»: Δηλαδή, με την αξιοποίηση των κατακτήσεων των επιστημών και της τεχνολογίας από σύγχρονες κοινότητες, όπου η πολλαπλότητα των απασχολήσεων θα μειώνει τον αυστηρό καταμερισμό εργασίας, η παραγωγή κατά το δυνατόν σε τοπική κλίμακα υλικών αγαθών θα αξιοποιεί τις τοπικές ιδιομορφίες, οι μεταφορές προϊόντων θα μειωθούν και μαζί με αυτό η ενεργειακή σπατάλη. Επιπλέον και προπαντός: θα αρθεί ο ταξικός ανταγωνισμός στο πλαίσιο της συλλογικής προσπάθειας. Η πολλαπλότητα παραγωγής προϊόντων σε τοπική κλίμακα δεν θα σημάνει την άρνηση κεντρικού σχεδιασμού. Η σημερινή τεχνολογία (πληροφορική κ.λπ.) δίνει τη δυνατότητα δημοκρατικού συντονισμού του τοπικού με το κοινωνικό, στο πλαίσιο της κομμουνιστικής κοινωνίας.
Ωραία μεν, δύσκολα δε! Για να επιστρέψει η ανθρωπότητα εκεί όπου ξεκίνησε αλλά με άλλα μέσα, θα χρειαστούν χρόνια, μέσα, μόχθος και συλλογική ανθρώπινη ευρηματικότητα.
Η ΑΡΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ ΠΟΛΗΣ-ΥΠΑΙΘΡΟΥ
Και οι πόλεις του καπιταλισμού των εκατομμυρίων μοναχικών ανθρώπινων υπάρξεων;
Αυτή είναι εκ των πραγμάτων η καταστροφή των προσωπικών σχέσεων και της συλλογικής αλληλεγγύης. Επανερχόμαστε στην άποψη του Ένγκελς, στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί. Ο καπιταλισμός όξυνε στο έπακρο την αντίθεση πόληςυπαίθρου. Λύση; Κατά τον Ένγκελς, «η άρση της αντίθεσης της πόλης και της υπαίθρου δεν είναι μόνο δυνατή. Έχει γίνει άμεση αναγκαιότητα της βιομηχανικής παραγωγής, όπως επίσης έγινε ανάγκη της αγροτικής παραγωγής και επιπλέον της αγοράς και της δημόσιας υγείας. Μόνο με τη συγχώνευση της πόλης και της υπαίθρου είναι δυνατόν να εξαλειφθεί η μόλυνση του αέρα, του νερού και του εδάφους. Ο χωρισμός αυτός και μόνο μπορεί να φέρει τις μάζες που σήμερα μαραίνονται μέσα στις πόλεις, στο σημείο όπου η κοπριά τους θα χρησιμεύει για να παράγει δέντρα αντί να προκαλεί ασθένειες». Και στη συνέχεια: «Η κατάργηση του διαχωρισμού της πόλης και της υπαίθρου δεν είναι συνεπώς ουτοπία, έστω και αν έχει ως προϋπόθεση την κατά το δυνατόν με μεγαλύτερη ισότητα κατανομή της μεγάλης βιομηχανίας σε ολόκληρη τη χώρα. Βέβαια, ο πολιτισμός μας άφησε με τις μεγάλες πόλεις μια κληρονομιά που θα χρειαστεί πολύς χρόνος και μόχθος για να την εξαλείψουμε»5. Σε άλλο σημείο ο Ένγκελς αναφέρεται στις μεγαλουπόλεις του καπιταλισμού, που θα μείνουν κάποτε έρημα μνημεία μιας βάρβαρης εποχής.
Τόσο στην Ευρώπη όσο και στη Ρωσία, υπήρχαν μέχρι και τα νεότερα χρόνια κατάλοιπα προκαπιταλιστικών σχέσεων ιδιοκτησίας. Η ομπιστσίνα ήταν μορφή παμπάλαιας κοινοκτημοσύνης της γης. Σχετικά με αυτό γράφει ο Ένγκελς: «Μπορεί άραγε η ρωσική ομπιστσίνα, αυτή η σε μεγάλο βαθμό υπονομευμένη μορφή της παμπάλαιας κοινοκτημοσύνης της γης, να περάσει κατευθείαν στην ανώτερη, κομμουνιστική μορφή της κοινής γαιοκτησίας; Ή, αντίθετα, θα πρέπει να διατρέξει πρώτα την ίδια την πορεία διάλυσης που χαρακτηρίζει την ιστορική εξέλιξη της Δύσης; Αν η ρωσική επανάσταση αποτελέσει το σύνθημα για μια προλεταριακή επανάσταση στη Δύση, έτσι που οι δύο μαζί να συμπληρώνουν η μία την άλλη, τότε η τωρινή κοινή ιδιοκτησία της γης μπορεί να χρησιμεύσει ως αφετηρία για μια κομμουνιστική εξέλιξη»6.
ΑΠΛΟΪΚΗ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ
Αυτά έγραφε ο Ένγκελς το 1882. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά, αλλά οι απόψεις του Μαρξ και του Ένγκελς διατηρούν και σήμερα την αξία τους. Ανάγκη συνεπώς να τις μελετήσουμε στο φως της σημερινής πραγματικότητας.
Ας το συζητήσουμε.
Σε εκλαϊκευμένα κείμενα και την καθημερινή συζήτηση, αλλά και σε επίσημα «ντοκουμέντα», έχει κυριαρχήσει μια απλοϊκή, δήθεν μαρξιστική γραμμική αντίληψη της κοινωνικής εξέλιξης: πρωτόγονος κομμουνισμός (φυλετική κοινωνία) δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμός, κομμουνισμός. Αυτή η πορεία ανταποκρίνεται σε ένα γενικό, αφηρημένο επίπεδο της ιστορικής κίνησης. Αλλά πιο συγκεκριμένη μελέτη της ιστορίας και των κειμένων των κλασικών του μαρξισμού αναδεικνύει μια πιο σύνθετη εικόνα.
Καταρχήν, ποτέ και πουθενά δεν υπήρξε καθαρός τρόπος παραγωγής. Κατάλοιπα παλαιών τρόπων παρέμειναν ως δευτερεύοντα στοιχεία στο νέο τρόπο παραγωγής. Η έκφραση κυρίαρχος τρόπος παραγωγής αντιστοιχεί περισσότερο στην πραγματική κοινωνική εξέλιξη.
Στην ιστορία είναι ουσιαστικός ο ρόλος του συμπτωματικού και του τυχαίου7. Γι' αυτό, όπως έχουμε τονίσει, κάθε κοινωνία συνιστά ένα ανοικτό πεδίο δυνατοτήτων. Οι νόμοι ενυπάρχουν ως τάσεις. Ποια από τις δυνατές τάσεις θα πραγματοποιηθεί, εξαρτάται και από εξωτερικούς και τυχαίους παράγοντες, αλλά και προπαντός από τη δράση του υποκειμενικού παράγοντα. Η φαταλιστική αντίληψη της ιστορίας είναι ξένη προς το μαρξισμό. Κάθε κοινωνικός σχηματισμός έχει τις δικές του ιδιομορφίες, και έστω και αν η γενική πορεία της αστικής κοινωνίας τείνει προς τον κομμουνισμό, ιδιομορφίες, συμπτωματικοί και υποκειμενικοί παράγοντες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κάτι που ίσως «κανείς να μην το θέλησε» (Ένγκελς).
Τα προηγούμενα δεν συνεπάγονται κάποια μορφή αγνωστικισμού ως προς την κίνηση της ιστορίας. Θέλουν να τονίσουν ότι το γενικόαφηρημένο δεν πραγματοποιείται ποτέ σε καθαρή μορφή και ότι, συνεπώς, η κοινωνική πρωτοπορία, οργανικοί διανοούμενοι και ηγεσίες πρέπει πάντα να θυμούνται το λενιστικό: «συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης». Όπως τονίζει ο γάλλος φιλόσοφος Yvon Quiniou, «πρέπει να σκεπτόμαστε ένα δημοκρατικό κομμουνισμό, σύγχρονο και ευφυή, ο οποίος δεν θα ήταν μόνο μια ιστορική αναγκαιότητα (θεμελιωμένη στην ανάλυση των αντινομιών της πραγματικότητας) ή μια ηθική υποχρέωση (θεμελιωμένη στην επιλογή μιας χειραφετημένης ανθρωπότητας), αλλά ένας συλλογικός στόχος επιθυμίας, συμφιλιωμένος με τις περισσότερο πλήρεις μορφές της ζωής»8.
Αισιοδοξία; Ρεαλισμός: Ας μην ξεχνάμε ότι τα χημικά και τα πυρηνικά εργοστάσια είναι εξίσου βλαβερά και επικίνδυνα τόσο στην αστική όσο και στην κομμουνιστική κοινωνία. Ότι τα φυσικά αποθέματα και με την πιο οικονομική διαχείριση θα μειώνονται. Ότι οι μεταλλωρύχοι θα κατεβαίνουν όλο και πιο βαθιά στα έγκατα της γης αναζητώντας βαθύτερα στρώματα μεταλλευμάτων. Ότι το πρόβλημα του νερού είναι ήδη αιτία εντάσεων και πιθανών πολέμων. Ότι ο κεντρικός σχεδιασμός, έστω και με την πληροφορική, μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας νέας γραφειοκρατίας. Βρεθήκαμε -προϊόν της αναγκαιότητας και του τυχαίου που διέπουν τους νόμους της φύσης- στην επιφάνεια ενός μικρού πλανήτη, πάνω σε μια στερεή κρούστα που περιέχει, σε ρευστή, πυρακτωμένη μορφή, μέταλλα και άλλα χημικά στοιχεία. Το «θαύμα» της προέλευσής μας έχει εξηγηθεί9. Και το μέλλον;
Ποιο θα μπορούσε να είναι το μέλλον αυτού του παράξενου όντος, που απέκτησε «πνεύμα και ανεμόεν φρόνημα», που έφθασε στα άστρα, και που κινδυνεύει να αυτοκαταστραφεί με τα δικά του δημιουργήματα; Το μέλλον εξαρτάται από εμάς: Και η μόνη ορατή και εφικτή διέξοδος είναι ο κομμουνισμός. Η συναδέλφωση των ατόμων κάθε έθνους και η συναδέλφωση των εθνών, μέσα από την πάλη για την ανατροπή του καπιταλισμού, που θα περιλαμβάνει, εκτός από το ταξικό στοιχείο, και το στοιχείο ενός διεθνικού πατριωτισμού.
Η μεταμοντέρνα αντίληψη της ιστορίας θεωρεί το έθνος κατασκευή. Είναι γεγονός ότι τα έθνη συγκροτήθηκαν μαζί με τη διεύρυνση της αγοράς, με μια διαδικασία μεταναστεύσεων και επιμειξιών, πολέμων και συνθηκών, όπου κυριαρχούσε το δίκαιο του ισχυροτέρου, ή το δίκαιο των πιο ισχυρών κρατών που καθόριζαν τα σύνορα και τις τύχες των λαών.
Κατά τους ιδεολόγους του καπιταλισμού, η έννοια του έθνους είναι ξεπερασμένη. Αλλά οι ρίζες του έθνους ανιχνεύονται βαθιά, στις πρωτόγονες φυλετικές κοινωνίες, όπου, στην πορεία του χρόνου, διαμορφώνονταν λαοί, εθνότητες με πραγματικά ή φανταστικά στοιχεία κοινής καταγωγής, κοινούς θεούς, κοινή γλώσσα, ήθη και έθιμα. Τα σημερινά έθνη είναι η αποκρυστάλλωση όλων αυτών των παραγόντων. Και οι ιδεολόγοι του καπιταλισμού; Αυτοί μπορούν να κατασκευάζουν θεωρίες. Αλλά οι πόλεμοι της Νέας Τάξης, όπως και οι απελευθερωτικοί αγώνες υποτελών εθνών (Κούρδων, Βάσκων κ.λπ.), αποδεικνύουν την αντοχή της έννοιας του έθνους. Ο κομμουνισμός δεν θα σημάνει τη διάλυση των εθνών, αλλά τη συνεργασία τους για έναν ανώτερο διεθνικό πολιτισμό, με την αλληλεπίδραση και την αμοιβαία αφομοίωση των δημιουργικών στοιχείων που διαμορφώθηκαν στη μακρά και οδυνηρή πορεία της ανθρωπότητας.
1. K. Marx, «Le Capital», ό.π., III, III, σ. 198.
2. Κ. Marx F. Engels, «L'Ideologie Allemande», ό.π., σ. 6364.
3. Στο ίδιο, σ. 64.
4. Προσχέδιο του Μαρξ, για μια απάντηση στη Βέρα Ζάσουλτς, μτφρ. Θ. Γκιούρας, «Ουτοπία», 94, Μάρτ.Απρ. 2011, σ. 187. Επίσης Θ. Γκιούρας, «Απλώς δεν θα έπρεπε κανείς να τρομάζει πολύ με τη λέξη "αρχαϊκός"», στο ίδιο, σ. 207227.
5. F. Engels, «AntiDuhring», ό.π., σ. 333334.
6. F. Engels, πρόλογος στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», ό.π., σ. 12.
7. Του αντικειμενικά συμπτωματικού και του αντικειμενικά τυχαίου. Επειδή τόσο το συμπτωματικό όσο και το τυχαίο είναι το τελικό προϊόν της σύμπτωσης αιτιοκρατικών αλυσίδων. Ο όρος «νόμοι του τυχαίου» ουσιαστικοποιεί το στοιχείο της αντικειμενικότητας, τόσο στη φύση όσο και στην κοινωνία.
8. Y. Quiniou, «Figures de la diraison politique», Ed. Cime, 1995, σ. 51.
9. Ε. Μπιτσάκη, «Η Ύλη και το Πνεύμα», ό.π., κυρίως τα τρία τελευταία κεφάλαια.
