Πρόσωπα, ονόματα, αγαπημένοι άνθρωποι, ιστορίες που άκουγα από τον πατέρα μου, σοκάκια που παίζαμε, βρύσες που πηγαίναμε με τα λαήνια για το νερό του σπιτιού, γεύσεις και αρώματα που ξεφυτρώνουν μέσα στη μνήμη βλέποντας μία φωτογραφία, σου διηγούνται τόσες μικρές και μεγάλες στιγμές από τα παιδικά σου χρόνια, σταμάτησαν μπροστά μου μέσα από τα κείμενα του καθηγητή Γιώργου Κονδυλάκη που δημοσιεύτηκαν στην ''Ηχώ της Βιάννου'' και αφορούν στην κάτω Βιάννο, με τον τίτλο:
''Κάτω Βιάννος - Ταξίδι στο Χρόνο''.
Το οδοιπορικό του καθηγητή μέσα στο χρόνο και στην ιστορία ενός χωριού που ακόμα και σήμερα βασανίζεται, ακόμα και σήμερα μοναχικά πορεύεται, είναι μοναδικό, ''φωνάζει'' για τις ευθύνες μας και τις ευθύνες της πολιτείας απέναντί του.
Κάτω Βιάννος - Ταξίδι στο Χρόνο
του Γ.Κονδυλάκη
Μέρος 3ο
Οι Γερλήδες ήταν Γενίτσαροι Κρητικής καταγωγής.
Στην εξέγερση όλων των χωριών της επαρχίας Ρίζου το 1810 οι Κατωβιαννίτες πρωτοστάτησαν. Συγκεντρώθηκαν έξω από την Κάτω Βιάννο με περίπου 3000 Έλληνες από όλα τα χωριά της επαρχίας Ρίζου, στη οποία ανήκε και η περιοχή της σημερινής επαρχίας Βιάννου και αντιμετώπισαν 12000 τούρκους που ήρθαν από τα τουρκοχώρια της Μεσαράς.
Η μάχη δόθηκε στου Μπατζίκι τον πόρο και οι τούρκοι νικήθηκαν. Σκοτώθηκαν ή πιάστηκαναιχμάλωτοι 5000 και οι υπόλοιποι επέστρεψαν πίσω. Επανήλθαν μετά από τρία χρόνια εντελώς ξαφνικά για εκδίκηση, με αρχηγό τον Χασάν Πασά, αλλά και πάλι οι Κατωβιαννίτες, μόνοι τους αυτή τη φορά, τους ανάγκασαν να σταματήσουν την προέλαση τους προς τη Βιάννο. Οι τούρκοι κατέστρεψαν τότε εντελώς το χωριό και έσφαξαν όλους τους κατοίκους που βρήκαν. Οι λίγοι κάτοικοι που σώθηκαν είχαν κρυφτεί στο σπήλαιο της Βίγλας στον Κερατόκαμπο. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το χωριό βρισκόταν ακόμη στον Αφέντη Χριστό και ότι τότε οι λιγοστοί κάτοικοι που απέμειναν το ξανάκτισανστη σημερινή του θέση.
Στον Κώδικα θυσιών που βρίσκεται στο Τουρκικό αρχείο Ηρακλείου βρίσκονται γραμμένα τα ονόματα και κάποιων Κάτω Βιαννιτών που χάθηκαν στον Κρητικό αγώνα του 1821:
Γιώργης Κουλούρας. Γιώργης Παπαδάκης με αιχμάλωτους τους κληρονόμους του. Κωνσταντής Βασιλάκης (ή Βασιλικογιαννάκης ). Μετά το 1821 πάλι η Κάτω Βιάννος έδωσε στους αγώνες αξιόλογους άνδρες όπως τους Χαΐνηδες οπλαρχηγούς: Ιωάννη Αγγουράκη, Νικόλαο Αγγουράκη, Νικόλαο Παπαδάκη, Ιωάννη Παπαρουνάκη και άλλους.
Το 1823 στρατοπέδευσε στην Κάτω Βιάννο ο Χασάν Πασάς γαμβρός του Αιγύπτιου Μεχμέτ Αλή Πασσά για περισσότερο από ένα μήνα οπότε κατέστρεψε το χωριό και έσφαξε ή αιχμαλώτισε όλους τους κατοίκους. Το εγκατέλειψε ερειπωμένο επειδή δεν μπορούσε να αντέξει τις καθημερινές επιθέσεις των επαναστατών Χαΐνηδων που με αρχηγό τον Συμιακό δεν τον άφηναν να ησυχάσει. Εμφανίζεται στις απογραφές της εποχής χωρίς κανέναν Χριστιανό κάτοικο αλλά μόνο με πολλούς τούρκους πιθανόν στρατιώτες.
Από το 1830 οι Τουρκοαιγύπτιοι άρχισαν να λιγοστεύουν από όλα τα χωριά της επαρχίας μας. Οφείλεται στη δράση των πολλών Χαΐνηδων.
Αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν και ορισμένα προνόμια στους Χριστιανούς όπως τη λειτουργία Σχολείων από τις μονές.
Χαΐνηδες ήταν αρκετοί από την επαρχία μας, όπως ο ξακουστός Συμιακός Χατζηαναγνώστης (Νικόλαος Συγκελάκης) από τη Σύμη που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των τούρκων σε όλη την επαρχία, ο Γεώργιος Μιχαλοδημητράκης από τον Κρεββατά με τον γιό του Ιωάννη, ο Γουρνιέζος, ο Δοριάκης, ο Τσοπάκης και ο Αγαπάκης από τη Βιάννο, ο Αλετράς και πολλοί άλλοι, καθώς και οι Κατωβιαννίτες που αναφέραμε πιο πάνω. Ήταν οι υπερασπιστές και προστάτες των χριστιανών από τους τούρκους. Τις νύκτες έφευγαν από τα βουνά, που έμεναν αφού τους έψαχναν οι τούρκοι και πήγαιναν στα χωριά με τους βοηθούς τους. Τα ξεκαθάριζαν από τους τούρκους που είχαν αδικήσει ή βασανίσει Χριστιανούς, καίγοντας ακόμη και τα σεράγια τους.
Πρωτοστατούσαν και οργάνωναν όλες τις μάχες εναντίον των τούρκων σε όλη την Κρήτη. Αργότερα ο Συμιακός έγινε αρχηγός όλων των επαναστατών και των Χαΐνηδων της επαρχίας Ρίζου την οποία εκπροσωπούσε στα πολεμικά συμβούλια. Τόση ήταν η μανία των τούρκων εναντίων του από τις καταστροφές που τους είχε προκαλέσει, ώστε μετά που έμαθαν ότι πέθανε ξαφνικά το 1866, ήρθαν στην επαρχία μας καταστρέφοντας ότι έβρισκαν μπροστά τους και πήγαν στη Σύμη. Βρήκαν και άνοιξαν τον τάφο του και ξέσπασαν διαλύοντας και βεβηλώνοντας τα οστά του. Ήθελαν να τον εκδικηθούν και να τον χτυπήσουν έστω και νεκρό. Μετά αφόδευσαν και μέσα στον τάφο του και έφυγαν.
