Πράγματι η έκπληξή μας ήταν μεγάλη όταν διαπιστώσαμε από τα ιστορικά τεκμήρια πως, εν έτει Εγείρας 1081 ή αλλιώς το 1670, ο ανδρικός πληθυσμός του Ρεθύμνου, αλλά και ολόκληρης της Κρήτης, είχε αποδεκατιστεί!
*Του Γιώργου Ουρανού
Η αιτία ήταν ο πόλεμος για την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς, που διήρκεσε 25 τόσα χρόνια. Βέβαια το νησί, τα χρόνια εκείνα, βρισκόταν ήδη στην κυριαρχία των Ενετών. Ήταν ο πόλεμος που ο Ενετοκρήτας ποιητής Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής ύμνησε στο επικό του ποίημα “Ο Κρητικός πόλεμος”.
Όσο κι αν μας φάνηκε τρομακτικό, οι αριθμοί που αναφέρονταν ήταν αμείλικτοι. Περισσότερες από το 1/3 των χριστιανικών οικογενειών εμφανίζονται στην καταγραφή με το όνομα γυναίκας. Εκτιμούμε ότι αυτό καταγράφηκε έτσι, γιατί στις οικογένειες αυτές τότε δεν υπήρχε ενήλικας άνδρας. Οι απίστευτες καταγραφές του πρώτου Οθωμανού ντεφτερντάρη της Κρήτης Εμπού Μπεκήρ Εφέντη, μας μαρτυρούν πως:
- Στον οικισμό του “Απάνω Βαρσαμόνερου” των 92 οικογενειών, με τις 24 να είναι μουσουλμάνων, καταγράφηκαν 41 χριστιανικές οικογένειες με αρχηγό χήρα γυναίκα, και μόλις 27 με άνδρα αρχηγό!
- Στον οικισμό του “Αχλαδέ Μυλοποτάμου” των 114 οικογενειών, με τις 12 να είναι μουσουλμάνων, οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 57 χριστιανικές οικογένειες με αρχηγό επίσης γυναίκα και μόλις 43 με αρχηγό άνδρα!
iii. Στον οικισμό “Βολιώνες Αμαρίου” των 37 οικογενειών, με τις 26 να είναι μουσουλμάνων, όμοια οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 6 με γυναίκα αρχηγό και μόλις 5 με άνδρα!
- Στον οικισμό “Ζωνιανά Μυλοποτάμου” των 55 οικογενειών, με καμία μουσουλμάνων, οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 30 με γυναίκα αρχηγό και 25 με άνδρα!
- Στον οικισμό “Άγιος Μάμας Μυλοποτάμου” των 109 οικογενειών, με τις 3 να είναι μουσουλμάνων, οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 54 με γυναίκα αρχηγό και 52 με άνδρα!
- Στον οικισμό “Αργουλιό Μυλοποτάμου” των 63 οικογενειών, με τις 5 να είναι μουσουλμάνων, οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 28 με γυναίκα αρχηγό και 30 με άνδρα!
VII. Στον οικισμό “Λιβάδια Μυλοποτάμου” των 93 οικογενειών, με μία μόνο να είναι μουσουλμάνων, οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 44 με γυναίκα αρχηγό και 48 με άνδρα!
Οι παραπάνω καταγραφές αφορούν κάποιους από τους μεγαλύτερους οικισμούς του Σαντζακιού του Ρεθύμνου, όπου υπήρξαν τα μεγαλύτερα ποσοστά, στο ότι ο αρχηγός της χριστιανικής οικογένειας ήταν γυναίκα. Οι λόγοι που εμφανίζονται τόσες πολλές οικογένειες με γυναίκα αρχηγό, δυστυχώς, δεν μπορούν να τεκμηριωθούν. Ωστόσο, η πιο αξιόπιστη εκδοχή είναι πως οι άνδρες που εξέλειπαν είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο!
Τα ιστορικά γεγονότα
Η Κρήτη, σύμφωνα με τα γεωπολιτικά δεδομένα στον Μεσογειακό χώρο, παρέμενε εκτός των οθωμανικών κτήσεων. Ενώ η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η κυρίευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ολοκληρώθηκε το 1453, η Κρήτη ακόμη και 200 χρόνια αργότερα συνέχιζε να ήταν στην κυριαρχία των Ενετών. Ο σουλτάνος Μεχμέτ ο Δ’ εξεστράτευσε κατά των Ενετών της Κρήτης, με απόβαση στη δυτική Κρήτη τον Ιούνιο του 1645. Σε διάστημα μόλις λίγων μηνών, κατέλαβαν τα Χανιά και το Ρέθυμνο και είχαν φτάσει στα δυτικά προάστια του Χάνδακα, όπου και άρχισαν την πολιορκία. Όμως η πολιορκία αυτή έμελλε να διαρκέσει 25 ολόκληρα χρόνια, ως και τον Ιούλιο του 1669, που κυριεύτηκε το Μεγάλο Κάστρο.
Τα ιστορικά τεκμήρια που φυγαδεύτηκαν
Η κυριαρχία του νησιού από τους Οθωμανούς κράτησε τουλάχιστον 250 χρόνια, ως και τον Νοέμβριο του 1898, όταν και οι τελευταίοι Οθωμανοί στρατιώτες εγκατέλειπαν την Κρήτη. Οι Οθωμανοί κατά την αποχώρησή τους πήραν μαζί τους και σχεδόν όλα τα διοικητικά τους έγγραφα και ιστορικά τους αρχεία, και ελάχιστα μόνον από αυτά παρέμειναν στο νησί, όπως κάποια έγγραφα των Ιεροδικείων Ηρακλείου και Ρεθύμνου. Τα αρχεία αυτά μεταφέρθηκαν στην Τουρκία, όπου βρίσκονται έως και σήμερα σε κάποιες βιβλιοθήκες της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας.
Το οθωμανικό κτηματολόγιο
Ένα από τα σημαντικά και τα αρχαιότερα ιστορικά τεκμήρια είναι το οθωμανικό κτηματολόγιο της Κρήτης, που συντάχθηκε το 1670, ένα μόλις χρόνο μετά την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς. Συντάχθηκε από τον πρώτο ντεφτερντάρη της Κρήτης, τον Εμπού Μπεκίρ Εφέντη. Ο λόγος που οι Οθωμανοί φρόντισαν να συνταχθεί το κτηματολόγιο αυτό, και μάλιστα τόσο γρήγορα, ήταν ότι ήθελαν να καθορίσουν τους φόρους που θα τους πλήρωναν οι Κρήτες υποτελείς ανάλογα με τα περιουσιακά τους στοιχεία.
Μελετώντας τις λεπτομέρειες των καταγραφών αυτών, μπορούν να βγουν αξιόπιστα συμπεράσματα για τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της εποχής.
Σήμερα το κτηματολόγιο αυτό φυλάσσεται στο Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη. Η μετάφρασή του στα Ελληνικά έγινε από τους εκλεκτούς ιστορικούς Ευαγγελία Μπαλτά και Mustafa Oguz και εκδόθηκε από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και την Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου το 2007.
Ο βαρύς φόρος αίματος
Πραγματικά μας αφήνει άφωνους το ότι στις καταγραφές του Εμπού Μπεκίρ εμφανίζονται τόσες πολλές γυναίκες ως οι αρχηγοί των οικογενειών τους στον χριστιανικό πληθυσμό. Δεν μπορούμε να υποθέσουμε διαφορετική αιτιολογία για τις απώλειες αυτές του ανδρικού πληθυσμού, πέραν του ότι είχαν σκοτωθεί στον αγώνα της υπεράσπισης του νησιού. Χωρικά μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα χωριά με πολύ μεγάλο ποσοστό γυναικών αρχηγών στις οικογένειές τους στην πλειοψηφία τους βρίσκονται στον Ναχιγέ του Μυλοποτάμου, και στον γειτονικό Ναχιγέ του Αμαρίου. Ένας λόγος του γιατί συνέβαινε αυτό θα ήταν το ότι ο Μυλοπόταμος γειτνιάζει με τα δυτικά προάστια του Μεγάλου Χάνδακα, δηλαδή το σημερινό Ηράκλειο, όπου ήταν ο κύριος χώρος των καθημερινών εχθροπραξιών σε όλη τη διάρκεια της 25ετούς πολιορκίας του.
Ένας άλλος λόγος βέβαια είναι εκείνος που θα μπορούσε να συσχετιστεί και με την ιδιοσυγκρασία του τοπικού πληθυσμού, όπου οι κάτοικοι χαρακτηρίζονταν με ανεπτυγμένο το αίσθημα της ανεξαρτησίας τους.
Ο φόρος αίματος επαναλήφθηκε πολλές φορές
Έκτοτε, πέρασαν χρόνια πολλά, ώσπου ο λαός της Κρήτης συνέλθει από την τραγικότητα «των χιλιάδων αυτών θυσιασμένων». Η σκλαβιά που περίμενε τους δύσμοιρους Κρήτες από τους νέους κατακτητές τους, τους Οθωμανούς, αποδείχτηκε πως ήταν απίστευτα σκληρή. Σε κάποιες περιοχές, όπου οι τοπικοί αφεντάδες ήταν απίστευτα σκληροί και αιμοσταγείς, που για να καταφέρουν να επιβιώσουν οι ίδιοι και οι οικογένειές τους αναγκάστηκαν να προχωρήσουν στον εξισλαμισμό τους, που κάποιες φορές ήταν και ομαδικοί εξισλαμισμοί ακόμη και ολόκληρων χωριών.
Με αυτές τις επαχθέστατες συνθήκες, οι Κρήτες προσπαθούσαν να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους για πολλές-πολλές δεκαετίες. Οι Οθωμανοί τούς είχαν τσακίσει το ηθικό! Χρειάστηκε να ανδρωθούν τρεις ή και τέσσερις γενιές, και να συμπληρωθεί ολόκληρη η 100ετία για να αρχίσει ο δύσμοιρος λαός να σκέφτεται για τη λευτεριά του. Μόλις το 1779 εκδηλώθηκε η πρώτη επαναστατική κίνηση “Η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη”, όπως έμεινε στην Ιστορία, η οποία καταπνίγηκε στο αίμα. Ακολούθησε η δεύτερη καθολική για όλο το νησί εξέγερση του 1821.
Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλιβρετάκης στην ιστορική του μονογραφία “Η Κρήτη 1829-1869” αναφέρει: «Το τέλος της Επανάστασης του 1821 είχε βρει την Κρήτη γεμάτη “ερείπια και χήρες”. Ικανό τμήμα του πληθυσμού είχε χαθεί ή είχε εγκαταλείψει το νησί, ενώ η ανελέητη πάλη είχε προκαλέσει τη σχεδόν ολοκληρωτική εξολόθρευση των ανδρών σε ορισμένες περιοχές! Από τότε, αιματηρές εξεγέρσεις στο νησί εκδηλώθηκαν και κατά τα χρόνια: 1833, 1841, 1858, 1866, 1878, 1889, 1895, 1897. Ώσπου τον Νοέμβριο του 1898 η Υψηλή Πύλη, αδυνατώντας πια να αντιμετωπίσει τις συνεχείς εξεγέρσεις των Κρητών και με την παρέμβαση των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι Οθωμανοί εγκατέλειψαν παντελώς την Κρήτη, και στο νησί αναγνωρίσθηκε το καθεστώς της αυτονομίας. Στη λήξη του καθένα αυτού ξεσηκωμού, η πληρωμή του φόρους αίματος επαναλήφθηκε ως και δέκα τόσες φορές, όσες ήταν και οι εξεγέρσεις!».
Αλήθεια, η τούρκικη διανόηση δε μας οφείλει μια εξήγηση; Έχοντας υπόψη όλες αυτές τις οθωμανικές πηγές που, και για την ειρωνεία της ιστορίας, βρίσκονται ακόμη και σήμερα σε τούρκικα πνευματικά ιδρύματα, μας γεννιούνται δύο τουλάχιστον εύλογα ερωτήματα.
- Το ένα αφορά τους σημερινούς Κρήτες. Αλήθεια θα μπορούσαμε να πιστέψουμε πως, αν δε θυσιάζονταν οι εκατοντάδες χιλιάδες από αυτούς τους προπαππούδες μας και τις προγιαγιάδες μας, το νησί μας θα ήταν ελληνικό κι εμείς θα ήμασταν σήμερα ελεύθεροι;
- Το δεύτερο αφορά τους πολίτες της γείτονος χώρας και μάλιστα τον πληθυσμό με ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση, τους καλλιτέχνες, τους συγγραφείς και τους λοιπούς διανοούμενους, που έτσι κι αλλιώς έχουν ως ελάχιστη υποχρέωσή τους να κατέχουν βασικές γνώσεις Ιστορίας. Γνωρίζουν άραγε όλα αυτά τα εκατομμύρια των Τούρκων μορφωμένων πολιτών κάποια τουλάχιστον από αυτά τα γεγονότα, τα οποία μάλιστα είναι και γραμμένα από ομοεθνείς τους, και επομένως δεν αμφισβητείται η αξιοπιστία τους σε ό,τι τους αφορά; Πολλώ μάλλον που αυτά βρίσκονται και στις βιβλιοθήκες της χώρας τους, και επομένως είναι δικά τους κτήματα!
III. Και εφόσον είναι γνώστες αυτών των πληροφοριών, τι θέση παίρνουν στις εθνικιστικές και διχαστικές κορώνες που κατά καιρούς εκστομίζονται από τα χείλη ομοεθνών τους αξιωματούχων;
- Και η τελευταία μας νύξη για το ερώτημα αυτό: Έχουν ή δεν έχουν υποχρέωση, αν όχι ο καθένας τους ατομικά, αλλά τουλάχιστον οι επιστημονικοί τους φορείς να τοποθετούνται απέναντι σε αυτές τις ανυπόστατες και απαράδεκτες απόψεις; Τότε γιατί έως τώρα δεν το έχουν πράξει, έναντι της επιστημονικής γνώσης, της διεθνικότητας, της ευρωπαϊκής ανθρωπιστικής θεώρησης, αλλά και της καλής γειτονίας μας;
- Ευαγγελία Μπαλτά- Mustafa Oguz, “Το Οθωμανικό κτηματολόγιο του Ρεθύμνου”, Ρέθυμνο 2007.
- Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, “Η Κρήτη 1829-1869 - Μεταξύ δύο επαναστάσεων”, Αθήνα 2004.
