Το φαινόμενο της μετανάστευσης στον Ελλαδικό χώρο, με τη δικλίδα βέβαια της προσωρινότητας και της δέσμευσης για την επάνοδο στην πατρίδα, είναι μια υπόθεση που κρατάει τουλάχιστον δύο αιώνες.
* Του Γιώργου Ουρανού
Από τις πρώτες δεκαετίες του 1800 και πριν το ξεκίνημα της Επανάστασης του ’21, πολλοί Έλληνες είχαν μεταναστεύσει σε Κεντροευρωπαϊκές πόλεις, αλλά και στην Αλεξάνδρεια, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Πολλοί απ’ αυτούς πρόκοψαν, και όταν γύρισαν πίσω έγιναν οι πρώτοι μας Εθνικοί ευεργέτες. Ως τέτοιοι αναφέρονται ο Τοσίτσας, ο Ζάππας, ο Ζωσιμάς, ο Μπενάκης, ο Βαρβάκης και αρκετοί άλλοι.
Η τάση αυτή για μετανάστευση επαναλήφθηκε και άλλες φορές, όπως στις αρχές του 1900 (το 1914 καταγράφτηκαν 37.000 μεταναστεύσεις), όπως και την περίοδο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του ’22.
Οι μετανάστες του Καζαντζίδη
Η περίοδος όμως όπου η μετανάστευση κατέληξε σε πραγματική αιμορραγία για τον Ελληνισμό ήταν η μετεμφυλιακή εποχή του ’50 και κορυφώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Το 1965 καταγράφηκαν 117.000 μεταναστεύσεις και την 5ετία 65-69, 500.000! Ήταν τότε που ο Στέλιος Καζαντζίδης τραγουδούσε το «Μανούλα θα φύγω, μην κλάψεις για μένα». Ευτυχώς αυτή η αιμορραγία ελαττώθηκε αρκετά τη δεκαετία του ’70, για να μηδενιστεί σχεδόν στα τέλη της.
Οι ιδιότυποι μετανάστες
Πέραν όμως από τα πρόσωπα που εγκατέλειπαν έστω και προσωρινά την πατρίδα, και μια άλλη μετανάστευση είχε συντελεστεί, αλλά και συνεχιζόταν τόσο στην Ελληνική χερσόνησο όσο και στην Ελληνική Μικρά Ασία. Ήταν η μετανάστευση των αγαλμάτων! Εκατοντάδες αγάλματα και άλλα γλυπτά μετανάστευσαν από τον Ελλαδικό χώρο, περίπου την ίδια περίοδο, καθ' όλη τη διάρκεια του 1800. Μόνο που η μετανάστευση αυτή ήταν κάπως ιδιότυπη. Τα αγάλματα δεν έφυγαν μόνα τους, μιας και δεν μπορούσαν να περπατήσουν! Ακόμη, δε ρωτήθηκαν αν πραγματικά ήθελαν να φύγουν! Σίγουρα με την αποχώρησή τους δεν έγινε επίκληση της δέσμευσης για την προσωρινή τους απουσία! Αντίθετα, η μετανάστευσή τους αυτή, όπως σχεδιάστηκε και εκτελέσθηκε, ήταν εξ αρχής ως χωρίς επιστροφή! Τις περισσότερες φορές πραγματώθηκε με διπλωματικό τρόπο και ονοματίσθηκε ως: δωρεά προς τον Βασιλέα, αγορά, μετακίνηση σε ασφαλέστερο μέρος και με άλλες αιτιολογίες.
Όμως εμείς, οι απόγονοι εκείνων των καλλιτεχνών που τα σμίλεψαν, αλλά και εκείνων που χρηματοδότησαν τη δημιουργία τους, αδυνατούμε να δεχτούμε πως η μετανάστευσή τους αυτή είναι χωρίς επιστροφή.
Ο νόστος της επιστροφής
Όσες δεκαετίες και να ’χουν περάσει από τότε που με βάναυσο τρόπο βρέθηκαν μακριά μας, εμείς την απουσία τους τη θεωρούμε προσωρινή. Πάντα διατηρούμε τις ελπίδες μας πως, ως μετανάστες που είναι, όπου και να βρίσκονται, κάποια στιγμή θα βρουν την ευκαιρία να επιστρέψουν. Αλήθεια, θα μας ήταν πολύ δύσκολο το να μπορέσουμε να απαριθμήσουμε το πού βρίσκονται και ποια ευρήματα ακριβώς! Όμως αυτό δε θα ’ταν και τόσο ακατόρθωτο αν η αποστολή αυτή ανατίθετο από την ελληνική κυβέρνηση σε μια ομάδα διακεκριμένων καθηγητών Αρχαιολογίας. Ίσως μάλιστα η αποστολή αυτή να έπαιρνε και τη μορφή της εχέμυθης έρευνας, καθότι θα διεξαγόταν και σε στενή συνεργασία με τις πρεσβείες μας στην κάθε πρωτεύουσα.
Το πλήθος των θησαυρών
Βέβαια, σε γενικές γραμμές, η πλειοψηφία των Ελλήνων γνωρίζει πως: Τα Ελγίνεια μάρμαρα αφαιρέθηκαν από τον Παρθενώνα, και σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Τα δύο από τα έξι λαμπρότερα αγάλματα όλου του κόσμου και όλων των εποχών, η Νίκη της Σαμοθράκης και η Αφροδίτη της Μήλου, βρίσκονται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι (τα άλλα τέσσερα είναι ο Ερμής του Πραξιτέλη, που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, ο Ηνίοχος των Δελφών, που βρίσκεται στο Μουσείο των Δελφών, το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς, που ήταν τοποθετημένο στον Παρθενώνα, αλλά δε βρέθηκε ποτέ, και το άγαλμα του Ολυμπίου Διός στην Ολυμπία, το οποίο επίσης δε βρέθηκε ποτέ). Τους δεκάδες Κούρους και τις δεκάδες Κόρες που βρίσκονται σε πλήθος από μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής, αλλά και σε ιδιωτικές συλλογές. Τα εκατοντάδες ή και χιλιάδες άλλα αρχαιολογικά ευρήματα από ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους, όπως αμφορείς, αγαλματίδια, πρόχους θυσιών, κύπελλα, κτερίσματα, κοσμήματα χρυσά ή από ορεία κρύσταλλο, ειδώλια, νομίσματα και πολλά-πολλά άλλα αντικείμενα, που βρίσκονται στα παραπάνω μουσεία και ιδιωτικές συλλογές.
Η μεθόδευση της αναγνώρισης
Η έρευνα λοιπόν πρέπει να επεκταθεί με σαφέστατα νόμιμο και διαφανή τρόπο σε όλα τα μουσεία και τις επισκέψιμες ιδιωτικές συλλογές, από την Ευρώπη ως την Αμερική και τη μακρινή Ωκεανία. Το αποτέλεσμα της έρευνας θα πρέπει να λάβει τη μορφή ως ένα αδιάσειστο τεκμήριο πνευματικής ιδιοκτησίας του Ελληνισμού, και θα αποτελεί ένα πολύτιμο στοιχείο συμπλήρωσης των γνώσεων των φοιτητών Αρχαιολογίας για τους αρχαιολογικούς μας θησαυρούς. Θα είναι ένας τόμος “Ευαγγελίου Αρχαιολογίας” για το τι ξενιτεμένο υπάρχει και προσωρινά μόνο απουσιάζει από τη χώρα μας.
Ακόμη θα πρέπει να συμπεριληφθεί και στη μαθητική διδακτική ύλη της ιστορίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι Έλληνες από τα μαθητικά τους χρόνια θα πρέπει να γνωρίζουν τι ελληνικό υπάρχει σε μουσεία του εξωτερικού. Αυτό το γεγονός και με την κατάλληλη παρουσίαση από τους διδάσκοντες, σίγουρα θα αποτελέσει ένα ισχυρό παράγοντα, ώστε οι μαθητές μας να εκτιμήσουν τη σπουδαιότητα των δημιουργημάτων αυτών. Αφού τα έχουν οι ξένοι στα μουσεία τους και δεν εκθέτουν τα δικά τους, θα πει ότι είναι μεγάλης σπουδαιότητας και αξίας. Θα αναπτυχθεί λοιπόν ένα ισχυρό κίνητρο στους μικρούς μαθητές να μάθουν κάτι παραπάνω για την ιστορία του τόπου τους, θέμα που σήμερα μάλλον πως υστερούμε στο πανελλήνιο.
Οι δυνητικά επαναπατριζόμενοι
Η έκθεση αυτή, συνοδευόμενη από την πλήρη λίστα των ξενιτεμένων θησαυρών, θα έχει την έννοια του πρωταρχικού τεκμηρίου, για να ξέρουμε επακριβώς ποιοι (θησαυροί) μας λείπουν και πού βρίσκονται. Ίσως κάποια στιγμή η χώρα μας να βρεθεί σε θέση που να της επιτραπεί να αρχίσει να διεκδικεί την επανασύνδεσή τους με τον τόπο δημιουργίας και εναπόθεσής τους. Σιγά-σιγά και πολύ μελετημένα. Χαρακτηριστική περίπτωση επαναπατρισμού αρχαιολογικού θησαυρού αποτελεί η επιστροφή από την Αυστρία, το 2018, στο Μουσείο Ηρακλείου 26 αντικειμένων της Μινωικής Περιόδου. Τα ευρήματα αυτά είχαν φυγαδευτεί και μάλιστα με δόλιο τρόπο κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής από το Ηράκλειο, από τον Αυστριακό στρατηγό Julius Alfred Ringel, διοικητή της 5ης ορεινής Μεραρχίας της Βέρμαχτ, και βρισκόταν σε μουσεία της Αυστρίας.
Η μοναξιά του ορφανού μινωικού ψηφιδωτού
Ένα από τα σχετικά άγνωστα αλλά ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα βρισκόταν ως τουλάχιστον το 1986 στο αρχαιολογικό μουσείο της Βιέννης. Σε τυχαία επίσκεψή μας την άνοιξη του 1986 στη Βιέννη, προς μεγάλη μας έκπληξη, σε περίοπτη θέση και στο κέντρο μιας αίθουσας που συνέδεε δύο μεγαλύτερες αίθουσες υπήρχε ένα ψηφιδωτό τοποθετημένο στο πάτωμα του μουσείου. Το ψηφιδωτό ήταν προστατευμένο από μεταλλικές μπάρες ολόγυρα και κόκκινες υφασμάτινες ταινίες, όπως συνηθίζεται σε μεγάλης αξίας εκθέματα, ώστε να μην μπορεί κανείς να το πλησιάσει και να το αγγίξει. Η λεζάντα που το συνόδευε έγραφε: “Ψηφιδωτό από την Κνωσό της νήσου Κρήτης”.
Ήταν σε άριστη κατάσταση και το μέγεθός του ήταν λίγα τετραγωνικά μέτρα. Η έκπληξή μας ήταν τέτοια, γιατί ποτέ δεν είχαμε ακούσει κάτι γι’ αυτό το εύρημα, μα και γιατί ποτέ δε θα περιμέναμε πως υπήρχαν μινωικά ευρήματα και μάλιστα τέτοιου μεγέθους στην Αυστρία. Στην αναπάντεχη συνάντησή μας αυτή σκεφτήκαμε πως θα του ταίριαζε η ονομασία “το ορφανό ψηφιδωτό”, μιας και το συνόδευε η απόλυτη μοναξιά του, αλλά και το ίδιο φανταστήκαμε πως θα ένιωθε αταίριαστο με τα άλλα εκθέματα γύρω του!
Η εντολή προς τον Έλληνα πρέσβη
Το εύρημα αυτό, πέραν της ανεκτίμητης αρχαιολογικής του αξίας, εκτιμούμε πως έχει και συμβολική αξία και ειδικότερα για το νησί της Κρήτης, μιας και είναι τμήμα της κρητικής γης και μάλιστα ηλικίας 3,8 χιλιάδων χρόνων! Από τα αρχαιότερα του Ελλαδικού χώρου. Για τον λόγο αυτό και σαν πρώτη κίνηση θα πρέπει να οργανωθεί η επιχείρηση εντοπισμού του. Εφόσον αυτή καταλήξει επιτυχώς, γιατί δε γνωρίζουμε εάν ευρίσκεται ακόμη σε αυτόν τον χώρο ή κάπου αλλού, το θέμα θα πρέπει να τύχει ιδιαίτερης δημοσιότητας. Ακόμη θα πρέπει να αποκτήσει πολύ μεγάλη προβολή σαν ένα αρχαιολογικό εύρημα τεράστιας αξίας, που δεν είναι όμως τόσο γνωστό όσο τα Ελγίνεια μάρμαρα. Σίγουρα θα μπορέσει να εκδραματιστεί η εύρεσή του και να διερευνηθεί ο τρόπος που αυτό αποσπάστηκε από τη γη που το έκρυβε στην Κνωσό και μεταφέρθηκε στη Βιέννη.
Με κατάλληλες ενέργειες και με επικοινωνιακές τακτικές, το θέμα θα μπορούσε να πάρει διεθνή δημοσιότητα πολύ μεγαλύτερη από εκείνης της επιστροφής των Ελγίνειων μαρμάρων, που έχει γίνει πια μια κοινότυπη υπόθεση διεκδίκησης και που μάλιστα δεν έχει παρουσιάσει καμία πρόοδο. Χαράζοντας λοιπόν ένα οδικό χάρτη της αποκάλυψης του θέματος, ας λάβει, σαν μια πρώτη κίνηση, εντολή από τον υπουργό των Εξωτερικών ο Έλληνας πρέσβης στη Βιέννη και με τη συνδρομή του μορφωτικού ακολούθου ή κάποιου Έλληνα αρχαιολόγου ειδικού της Μινωικής Περιόδου, να κάνει μια πρώτη αυτοψία στο μουσείο. Σε περίπτωση, δε, θετικής έκβασης, τα επόμενα εναπόκεινται πλέον στην ευαισθησία αλλά και στην αποτελεσματικότητα σε ειδικά θέματα, που θα πρέπει βέβαια να αποδειχτεί, του Έλληνα πρωθυπουργού!
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι υδρογεωλόγος
