Με αφορμή τα όσα λέγονται στην πολιτική και στη δημοσιογραφία, τώρα και μερικά χρόνια γύρω από τις κοινωνικές τάξεις, θεωρώ αναγκαία μια έναρξη διαλόγου ξανά ώστε να υπάρξει μια διαύγεια στο θολωμένο τοπίο των εννοιών αυτών. Ο απώτερος στόχος μιας τέτοιας δημόσιας συζήτησης εκτιμώ πως πρέπει να είναι μια επανεξέταση πάνω σε αυτά τα θέματα για μια πλήρη διαλεύκανση στο τι σημαίνει στις μέρες μας κοινωνική τάξη, ή μερίδα αυτής, τι κοινωνικό στρώμα, καθώς και τα κριτήρια που αυτές οι τάξεις κατηγοριοποιούνται. Με αυτό τον τρόπο, δύναται να γίνει πλέον, όχι μόνο κατανοητό φωτίζοντας το τοπίο διαμόρφωσης των κοινωνικών τάξεων, αλλά και ποιος μπορεί να ωφελείται εντέλει από τη συνειδητή απόκρυψη της αλήθειας. Μ’ άλλα λόγια, αν αυτή η παραποίηση της πραγματικότητας που δρομολογείται σήμερα γίνεται εκούσια με σκοπό τη σύγχυση της εικόνας, λόγω ορισμένων συμφερόντων, ή επιτελείται ακούσια από άγνοια...
*Του Γιώργου Σκουλά
Το γεγονός ότι έχουν γίνει μελέτες πολλές για τις κοινωνικές τάξεις από αρκετούς θεωρητικούς στοχαστές στους τελευταίους αιώνες είναι γνωστό, τόσο στον 19ο αιώνα με τον Κάρολο Μαρξ και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, όσο και στον 20ό αιώνα με τον Αντόνιο Γκράμσι περνώντας σε πλήθος άλλους μετέπειτα, όπως τους Νίκο Πουλαντζά, Λ. Αλτουσέρ, Πέρι Άντερσον, C. Offe, Holloway J. Olin Wright κ.ά. Εκείνο, όμως, που διακρίνουμε σήμερα από το 2012 και μετά μέχρι και την περασμένη εβδομάδα είναι, αν όχι μια παραπλάνηση της κοινής γνώμης, μια σύγχυση του όλου θέματος.
Η έκπληξη ήταν πολύ μεγάλη στο άκουσμα του πρωθυπουργού της χώρας το 2012, κ. Αντώνη Σαμαρά, να επαναλαμβάνει αρκετές φορές ότι πλήττεται η μεσαία τάξη μισθωτών των 2.000 ευρώ και ότι στους στόχους του ήταν να διευκολύνει τα πράγματα. Αυτό βέβαια επαναλήφθηκε αρκετές φορές, μόνο που πέρασε νομίζω κάπως φευγαλέα τότε, διασκεδάζοντάς το και διακωμωδώντας το ως αστείο - ενώ ο πολιτικός αυτός το εννοούσε ότι στους στόχους του ήταν η προστασία της μεσαίας τάξης. Δε νομίζω ότι υπάρχει καμία αμφιβολία, άλλωστε, ότι ο ίδιος και η συντηρητική του παράταξη - καθώς και ιδεολογία - είναι ταγμένοι να προστατεύουν τη μεγάλη ή τη μεσαία αστική τάξη, μόνο που οι μισθωτοί δεν ανήκουν σε αυτές τις τάξεις.
Όταν ο νέος πρωθυπουργός κ. Κυριάκος Μητσοτάκης το έφερε ξανά στο προσκήνιο τον Οκτώβριο του 2019 λέγοντας για τη μεσαία τάξη των 750 ευρώ μισθό και το επαναλαμβάνει ο υπουργός Οικονομικών κ. Χρήστος Σταϊκούρας για τη μεσαία τάξη των 500 ευρώ μισθό, χωρίς να υπάρξουν αντιρρήσεις από κανέναν, τότε αισθάνθηκα τη μεγάλη ανάγκη δημιουργίας ενός δημόσιου διαλόγου, κυρίως για την ενημέρωση των πολιτών. Η πρώτη σκέψη με απορία ήταν ότι, αφού οι πολιτικοί του συντηρητικού χώρου δεν ομιλούν έτσι από άγνοια, γιατί να εκστομίζουν τέτοιου είδους αναλήθειες; Δεύτερη απορία ήταν: Γιατί άραγε οι πολιτικοί του προοδευτικού χώρου δεν έκαναν μια αναφορά για τις τάξεις ή τα κοινωνικά στρώματα; Για παράδειγμα, το Ίδρυμα “Νίκος Πουλαντζάς”, αναρωτιέμαι, γιατί δεν προέβη σε μια διευκρίνιση του θέματος για το πώς διαμορφώνονται και κατηγοριοποιούνται οι κοινωνικές τάξεις ή οι μερίδες αυτών; Συγκεκριμένα, ότι οι μισθωτοί, είτε των 500 ευρώ, είτε των 750, ή των 2.000, ή ακόμη και των 15.000 ευρώ μηνιαίως, ανήκουν όλοι στην εργατική τάξη και ότι αυτή η τάξη δεν είναι η μεσαία τάξη αλλά η βάση ή το χαμηλό σκαλοπάτι. Εάν ένα τέτοιο Ίδρυμα που φέρει το όνομα ενός διακεκριμένου διανοουμένου1 ο οποίος έχει όχι μόνο παγκόσμια αναγνώριση αλλά και διδάσκεται διεθνώς επειδή εξήγησε τι σημαίνουν κοινωνικές τάξεις και πώς κατηγοριοποιούνται, ως ένας Μαρξ του 20ού αιώνα, δε βγάζει ανακοίνωση να διευκρινίζει, τότε είτε έχει περάσει ως αστείο διακωμώδησης, είτε υπάρχει πρόβλημα. Όπως και να έχει πάντως, θεωρείται ότι όχι μόνο δεν είναι αστείο, αλλά απαιτεί βαθιά περισυλλογή για την ανάδειξη της καθαρής εικόνας της πραγματικότητας.
Εξηγούμαι ευθύς εξαρχής στην παρακάτω συνοπτική ανάλυση:
- Πρώτον, οι κοινωνικές τάξεις δε διαμορφώνονται ή πιο σωστά δε συγκροτούνται, θα μας πει ο μεγάλος Πουλαντζάς, όπως οι τακτικοί στρατοί πολύ πριν για να μπουν μετά στη μάχη. Όχι. Η πάλη των τάξεων διαμορφώνεται στην πορεία της παραγωγικής διαδικασίας και όχι πριν απ’ αυτήν. Δηλαδή, οι κοινωνικές τάξεις διαμορφώνονται, αφού θα αρχίσει η παραγωγή των αγαθών και του πλούτου γενικότερα.
- Δεύτερον, ο τρόπος διαμόρφωσης των τάξεων συντελείται με την κυριότητα των μέσων παραγωγής. Δηλαδή, ανάλογα σε ποιους ανήκουν τα μέσα παραγωγής ως κατηγορία που έχει την πλήρη κυριότητά τους, αυτή η κατηγορία συγκροτεί μια τάξη που λέγεται κεφαλαιοκρατική, ή καπιταλιστική ή αστική τάξη. Ενώ εκείνοι που δεν έχουν κυριότητα στα μέσα παραγωγής είναι κατηγορία που συγκροτεί την άλλη κοινωνική τάξη, την εργατική. Με άλλα λόγια, η τελευταία διαθέτει την εργατική της δύναμη στην τάξη που έχει την κυριότητα των μέσων παραγωγής για λόγους επιβίωσης, αφού θα αμείβεται με μισθό.
- Τρίτον, η μέθοδος κατανόησης των διαφορών των αστικών τάξεων έγκειται στην αναλογία μεγέθους του κεφαλαίου, π χ. μεγάλο, μεσαίο ή μικρό, που διαμορφώνει τελικά τις δύο κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις, τη μεγαλοαστική και τη μεσαία τάξη, που ανήκουν στο άρχον συγκρότημα των αστικών τάξεων. Ο τρόπος που οργανώνονται, λειτουργούν και συμμαχούν αλλά και κατακτά μια μερίδα εξ αυτών την ηγεμονία, όπου διευκολύνεται η στενή τους σχέση με το κράτος και με ορισμένους πολιτικούς, δεν είναι ζήτημα του παρόντος. Απλά να αρκεστούμε εδώ στο ότι οι ανωτέρω τάξεις δεν έχουν καμία σχέση με την εργατική τάξη, η οποία είναι στο χαμηλότερο σκαλί.
Ειδικότερα, η εργατική τάξη, όπως συνιστούν οι ειδικοί που αναφέρθηκαν παραπάνω, αποτελείται από τρεις κατηγορίες:
1) Η πρώτη κατηγορία είναι με τους μισθωτούς.
2) Η δεύτερη, με τους αγρότες.
3) Και η τρίτη, με τους επαγγελματοβιοτέχνες.
Η πρώτη διαιρείται σε τρεις υποκατηγορίες: α) Σε εκείνους ή εκείνες που κάνουν χειρωνακτική εργασία, β) σε εκείνους ή εκείνες που κάνουν εργασία γραφείου, γ) και σε εκείνους ή εκείνες που κάνουν πνευματική εργασία, όπως είναι οι διευθυντές, οι καθηγητές πανεπιστημίων και οι δικαστές. Λόγω του μεγάλου μισθού που μπορεί να απολαμβάνει η τρίτη κατηγορία, είναι και αρκετά ευάλωτη στη διατήρηση της πορείας της. Δηλαδή, δείχνει να έχει μεγάλο δίλημμα για τη θέση της, επειδή, αν υποστηρίξει τη δομή όπως έχει, θα εξακολουθήσει να γεύεται καλούς και παχυλούς μισθούς. Αν παραμείνει συνειδητά στην εργατική τάξη, όπου ορθώς ανήκει, αυτή η υποκατηγορία ίσως και να χάσει αυτούς τους μισθούς σε μια ενδεχόμενη αλλαγή της κοινωνικής δομής. Γι’ αυτό και δεν είναι σίγουρο προς τα πού θα κλείνει μια τέτοια υποκατηγορία και κυρίως οι πνευματικοί δάσκαλοι και οι δικαστές.
Η δεύτερη κατηγορία, που είναι των αγροτών, διαιρείται επίσης σε τρεις υποκατηγορίες: α) Σε εκείνους ή εκείνες που είναι ακτήμονες αλλά εργάζονται στην αγροτική παραγωγή, β) σε εκείνους ή εκείνες που έχουν μικρή ιδιοκτησία, γ) και σε εκείνους ή εκείνες που έχουν μεσαία ιδιοκτησία. Η μικρή και μεσαία ιδιοκτησία μετριέται μονάχα με τον χρόνο που χρειάζεται να καλλιεργηθεί η γη την οποία έχουν στην κυριότητά τους, ώστε να διαθέσουν την εργατική τους δύναμη σε άλλους τομείς της γεωργικής καλλιέργειας για την κάλυψη των άλλων αναγκών τους.
Η τρίτη κατηγορία των επαγγελματοβιοτεχνών διαιρείται σε δύο υποκατηγορίες. Η πρώτη είναι σε εκείνους ή εκείνες που έχουν ένα μαγαζί δικό τους, αλλά μόνοι τους, όπως οι εμποροράφτες και οι τσαγκάρηδες. Η δεύτερη παραπέμπει σε εκείνους και εκείνες που έχουν μια βιοτεχνία (π.χ. γούνες, δερμάτινα, ή αλουμίνια κ.ά.) και απασχολούν 5 έως και 10 εργαζόμενους).
Η παραπάνω αυτή ανάλυση είναι συνοπτική για την ερμηνεία των κοινωνικών τάξεων ή μερίδων αυτών, επειδή, αν ήταν λεπτομερής, θα έπρεπε να αναφερθούμε στα διάφορα στρώματα της κάθε κοινωνικής τάξης ή μερίδας αυτής, καθώς και στο πώς οργανώνονται τόσο οι εργατικές τάξεις με συνείδηση της τάξης τους ή όχι, όσο και οι κυρίαρχες αστικές τάξεις σε επίπεδο συμμαχιών και πάλης. Για παράδειγμα, με ποιον τρόπο οι τρεις διαφορετικές κατηγορίες των εργατικών τάξεων βρίσκουν κοινό σημείο ενωτικό ώστε να προβάλλουν το σύνολο των συμφερόντων τους και όχι να διαφοροποιούνται, να διαιρούνται και να αποδυναμώνονται. Οι εργαζόμενοι του γραφείου ή οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και οι δικαστές ή και οι διευθυντές πώς θα μπορέσουν να ενωθούν με τους χειρώνακτες του εργοστασίου ή της οικοδομής σε κοινούς προσανατολισμούς και ειρηνικούς αγώνες διεκδίκησης των κοινών τους στόχων; Ποιοι είναι αυτοί οι στόχοι και πώς θα τους σχηματίσουν ή προγνώσουν; Είναι πολλά τα ερωτήματα για να απαντηθούν ώστε να φτάσουν οι κατηγορίες μισθωτών, αγροτών και επαγγελματιών βιοτεχνών σε μια ενότητα συλλογική αποκτώντας ταξική συνείδηση.
Άλλο τόσο και το άρχον συγκρότημα... Με ποιον τρόπο οι αστικές τάξεις μπορούν να οργανώνονται και να λειτουργούν με σκοπό την άμεση εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους μέσω του κράτους και της πολιτικής, αφού όλες οι μερίδες που αποτελούν αυτές τις τάξεις δεν είναι ένα ενιαίο σύνολο; Με ποιο τρόπο θα μπορέσουν να συγκροτήσουν το άρχον συγκρότημα, αφού έχουν αντιτιθέμενα συμφέροντα; Εδώ εμφανίζεται η ανάγκη, λοιπόν, να μελετήσει κανείς το έργο του μεγάλου Πουλαντζά για να κατανοήσουμε με τι τρόπο κατορθώνει μια μερίδα εξ αυτών να κυριαρχήσει στις άλλες και να κατακτήσει την ηγεμονία, ώστε να υπάρξει εύρυθμη λειτουργία της συμμαχίας του άρχοντος συγκροτήματος. Με άλλα λόγια, πώς υποτάσσονται όλες οι μερίδες του κεφαλαίου στην ηγεμονία της μίας μερίδας, έστω αν είναι αυτή του βιομηχανικού ή του τραπεζικού κεφαλαίου ή οποιουδήποτε άλλου κεφαλαίου, είναι ένα σημαντικό ερώτημα. Κάτι τέτοιο όμως παραπέμπει σε πιο συστηματικές αναλύσεις και σε μεγαλύτερα κείμενα.
Θα προσπαθήσω πάντως να δώσω μια συνοπτική εικόνα: Αν μια μερίδα του τραπεζικού κεφαλαίου, π.χ., μπορεί να κάνει να πιστέψουν όλες οι άλλες μερίδες, που αποτελούνται από τα αντίστοιχα κεφάλαια, όπως είναι α. βιομηχανικό, β. ναυτιλιακό, γ. εμπορικό, δ. χρηματοπιστωτικό, κ.ά., ότι το οικονομικό συμφέρον της είναι το πολιτικό συμφέρον όλων των άλλων μερίδων τού άρχοντος συγκροτήματος και μέσω του κράτους και των μηχανισμών του δύναται να περάσει αυτό ως εθνικό στον λαό-έθνος, τότε αυτή η μερίδα έχει ηγεμονία και διατηρεί και την πλήρη ισορροπία στη συμμαχία του άρχοντος συγκροτήματος.
Συνοψίζουμε: Το οικονομικό συμφέρον της μιας μερίδας που κερδίζει την ηγεμονία γίνεται πολιτικό συμφέρον όλων των άλλων της συμμαχίας και διαμέσου των μηχανισμών του κράτους καταλήγει εθνικό στον λαό-έθνος.
Άγνοια ή παραπλάνηση; - Η παραποίηση της κοινωνικής πραγματικότητας
Το συμπέρασμα που βγαίνει εδώ, ως απάντηση στο ερώτημα που θέσαμε στην αρχή, αν ενδεχομένως οι πολιτικοί του συντηρητικού χώρου δεν ομιλούν για τη μεσαία τάξη των μισθωτών, είτε των 750 ευρώ μισθού, είτε των 2.000 ευρώ μισθού, από άγνοια, γιατί ίσως να το αποκαλούσαν “κοινωνικό στρώμα”, τότε υπάρχει δόλος. Αυτό γίνεται με σκοπό να ενσωματώνουν την αστική τάξη, είτε είναι του μεγάλου, του μεσαίου ή του μικρού κεφαλαίου, σε αυτή την κατηγορία των μισθωτών, ώστε να μην είναι εμφανές ότι είναι υπηρέτες του κεφαλαίου. Από μια άλλη οπτική, λειτουργούν και για την εργατική τάξη αρνητικά έως διασπαστικά από τη στιγμή που “βαφτίζουν” τους μισθωτούς “μεσαία τάξη”. Με τη φαινομενική αυτή αναβάθμισή τους, φτάνουν πολλοί εργαζόμενοι να δέχονται τελικά ότι δεν ανήκουν στο χαμηλό σκαλί της κοινωνίας, σαν να είναι κάτι άσχημο ή βρόμικο. Το αποτέλεσμα είναι να έχουν απώλεια της ταξικής τους συνείδησης.
Αναμφίβολα εδώ έχουμε μια παραποίηση της κοινωνικής πραγματικότητας, ως “ένας κόσμος αντεστραμμένος”, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Μαρξ. Παραποιώντας όμως την πραγματικότητα, παραπλανάται η κοινωνία, παραπλανούνται οι πολίτες - είτε είναι μισθωτοί, είτε είναι αγρότες, είτε είναι επαγγελματίες - σε σημείο πλήρους σύγχυσης. Μπορεί με αυτήν την παραπλάνηση να κερδίζει η συντηρητική πολιτική προσωρινά, αλλά στην τελική ανάλυση βγαίνει χαμένη μακροπρόθεσμα η ελληνική κοινωνία στο σύνολό της. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι πολιτικοί της προοδευτικής Αριστεράς θα πρέπει να αναδείξουν αυτή την παραπλάνηση δημόσια, καλώντας τους αίτιους συγχρόνως, όχι μονάχα να σταματήσουν αυτή τη μέθοδο παραποίησης της πραγματικότητας, αλλά να απολογηθούν στον ελληνικό λαό για την πολιτική τους.
- Σημείωση: Ο μεγάλος διανοούμενος Νίκος Πουλαντζάς ήταν εκείνος που, όταν τον μελέτησα στα φοιτητικά μου χρόνια στο εξωτερικό, με επηρέασε κι έγραψα το πρώτο μου βιβλίο “Κοινωνικές Τάξεις και Κράτος”, εκδόσεις Παπαζήση, 1996 και 2012.
* Ο Γεώργιος Ε. Σκουλάς είναι καθηγητής Πολιτικής Θεωρίας & Ανάλυσης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
