Με την ευκαιρία της επετείου της 28ης Οκτωβρίου που αφορά εθνική εορτή, επιβάλλεται, πέραν της καταγραφής των κύριων σημείων που αφορούν στο γεγονός της κήρυξης ενός άδικου πολέμου, να προσεγγίσουμε τα κρίσιμα γεωπολιτικά δεδομένα και τη διπλωματία της περιόδου εκείνης - όσο το περίγραμμα επιτρέπει.
*Γράφει ο Πέτρος Μηλιαράκης
Από τα πρώτα μαθητικά χρόνια τα Ελληνόπουλα διδάσκονται ότι τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου του 1940 ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα Εμανουέλε Γκράτσι επέδωσε προσωπικώς στον Έλληνα δικτάτορα, Ιωάννη Μεταξά, πολεμικό τελεσίγραφο.
Συγκεκριμένα, ο πρέσβης της Ιταλίας μετέβη τις πρώτες πρωινές ώρες στην Κηφισιά, όπου κατοικούσε ο δικτάτορας, και με τρόπο ιταμό απαίτησε ο ιταλικός στρατός ανεμπόδιστα και ελεύθερα να διέλθει την ελληνοαλβανική μεθόριο, με αντικειμενικό σκοπό της επιχείρησης να καταλάβει στρατηγικά σημεία της ελληνικής επικράτειας και ειδικότερα σημαντικά δίκτυα που αφορούσαν λιμάνια και αεροδρόμια.
Ο σκοπός κατάληψης της ελληνικής επικράτειας και κατοχής των κρίσιμων δικτύων ήταν ο ανεφοδιασμός και γενικά όλες οι αναγκαίες διευκολύνσεις των ιταλικών δυνάμεων, προκειμένου στη συνέχεια (σύμφωνα με τη δήλωση του Γκράτσι) να προωθηθούν στην Αφρική.
Φυσικά, ο Ιωάννης Μεταξάς εναντιώθηκε στην ιταμή αυτή πρόκληση. Άλλωστε δεν μπορούσε να πράξει και κάτι διαφορετικό! Η εναντίωσή του, δε, διατυπώθηκε στα Γαλλικά με τα λόγια: «Alors c’ est la guerre». Αυτή η δήλωση συμπυκνώθηκε «επικοινωνιακά» και ιστορικά από τον γενναίο λαό της Ελλάδας στη λέξη «Όχι», που, μαζί με την πολεμική κραυγή «Αέρα», αποτέλεσε το κυρίαρχο σύνθημα εναντίωσης του λαού μας στον φασισμό και στον ναζισμό.
Η αυθάδεια και οι προκλήσεις του Μουσολίνι
Ο Ιταλός δικτάτορας και φασίστας Μουσολίνι δεν εκδηλώθηκε μόνο με το ιταμό τελεσίγραφό του προς την Ελλάδα διεκδικώντας κατάληψη των ελληνικών εδαφών. Είχε ήδη εκδηλωθεί ως εχθρός της Ελλάδας και με σειρά προκλήσεων και προπαγάνδας, προϊδεάζοντας για τις επιθετικές του βλέψεις. Ήδη, διέταζε παράνομες πτήσεις ιταλικών αεροσκαφών παραβιάζοντας τον ελληνικό εναέριο χώρο, και επιθέσεις ιταλικών αεροσκαφών κατά ελληνικών πλοίων. Ιδιαιτέρως δε είχε προβεί στον άνανδρο και ύπουλο τορπιλισμό του καταδρομικού «Έλλη» στο Λιμάνι της Τήνου, κατά τη διάρκεια μάλιστα του εορτασμού του Δεκαπενταύγουστου. Η πράξη αυτή αποτέλεσε ιδιαίτερη προσβολή και ασέβεια στον Ελληνισμό και στην Ορθοδοξία.
Τα γεωπολιτικά και διπλωματικά δεδομένα
Η Ελλάδα πριν την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου βρισκόταν ενώπιον του συνασπισμού Ιταλίας και Αλβανίας. Η Ιταλία είχε ήδη κατακτήσει την Αλβανία από την άνοιξη του 1939, ενώ είχε ήδη από το καλοκαίρι του 1940 καταλάβει και πολλές βρετανικές βάσεις στην Αφρική. Ο γεωπολιτικός σχεδιασμός του Μουσολίνι ήταν να ισχυροποιηθούν τα συμφέροντα της Ιταλίας όχι μόνο στην Αφρική, αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Πάντως αξιοπρόσεκτο είναι ότι η Ελλάδα και η Ιταλία, στο επίπεδο της “Κοινωνίας των Εθνών”, είχαν ήδη μεταξύ τους εχθρική σχέση λόγω του γεγονότος ότι Ελλάδα καταδίκασε την Ιταλία και ψήφισε υπέρ των οικονομικών κυρώσεων σε βάρος της, επειδή κατέλαβε την Αβησσυνία στην Αφρική. Η ελληνική διπλωματία και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις είχαν αντιληφθεί ότι η Ιταλία τού Μουσολίνι, πριν ακόμη την κατάληψη της Αλβανίας, είχε σχέδιο επέκτασης στη Βαλκανική. Και ενώ ήδη εθεωρείτο για την Ελλάδα βασικός εχθρός η Βουλγαρία και τα αμυντικά σχέδια της Ελλάδας είχαν κατευθυνθεί προς τη θωράκιση της ελληνοβουλγαρικής μεθορίου, οι αμυντικοί σχεδιασμοί επαναπροσανατολίστηκαν και στα σενάρια πρόκλησης από την πλευρά της Ιταλίας πολεμικών επιχειρήσεων. Οι εκδοχές, δε, που είχαν εκτιμηθεί ήταν δύο: είτε αναμενόταν να επιτεθεί η Ιταλία κατά της Ελλάδας αυτοτελώς, είτε να επιτεθεί η Ιταλία κατά της Ελλάδας σε συνέργεια με τη Βουλγαρία.
Η ελληνική διπλωματία ήδη από το 1939 εντόπισε τις προθέσεις αυτές σε βάρος της ελληνικής επικράτειας. Με δεδομένο δε περαιτέρω το “Χαλύβδινο σύμφωνο” μεταξύ της Ιταλίας και της Γερμανίας, ήταν πλέον επί τάπητος η επεξεργασία όλων των σεναρίων των πολεμικών επεμβάσεων και επιχειρήσεων. Παραλλήλως όμως ήταν υπ’ όψιν και όλα τα μεταπολεμικά σενάρια που θα μοίραζαν «τον χώρο» ανάμεσα στη Γερμανία και την Ιταλία.
Οι δικτάτορες Χίτλερ και Μουσολίνι αποσκοπούσαν σ’ ένα συγκεκριμένο γεωπολιτικό σχέδιο: στην κατάληψη και στον διαχωρισμό του ευρύτερου χώρου της Βαλκανικής. Φέρεται δε να είχαν προσυμφωνήσει τον διαμερισμό-διαμελισμό των Βαλκανίων σε Ανατολικά και Δυτικά Βαλκάνια. Παραλλήλως, κατά το μέρος που αφορούσε ειδικώς στην Ιταλία, κατείχε τα Δωδεκάνησα από το τέλος του ιταλοτουρκικού πολέμου το 1912 και, παρότι ήδη από το 1919 είχε υποσχεθεί την παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα (βλ. συμφωνία Βενιζέλου-Τιττόνι), παρά ταύτα υπαναχώρησε αθετώντας την υπόσχεσή της. Συνεπώς τα Δωδεκάνησα εξακολουθούσαν να τελούν υπό ιταλική κατοχή.
Η γεωπολιτική αυτή κατάσταση προϊδέαζε τη ρήξη ήδη από τη δεκαετία του 1910, τουλάχιστον κατά το μέρος που αφορούσε στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Και τούτο γιατί τα ελληνικά και ιταλικά συμφέροντα συγκρούονταν. Και συγκρούονταν τόσο όσον αφορά στην Αλβανία για το θέμα της Βορείου Ηπείρου, όσο και όσον αφορά στα Δωδεκάνησα, τα οποία έπρεπε ήδη να είχαν περιέλθει στην Ελλάδα. Υπ’ όψιν δε ότι η Αλβανία ήταν προτεκτοράτο της Ιταλίας, και ταυτοχρόνως η Ελλάδα προέβαλε διαρκώς την ύπαρξη της ελληνικής μειονότητας στη Βόρεια Ήπειρο. Αυτό ήταν θέμα ουσιαστικής τριβής.
Πέραν των προαναφερομένων, ενεστώσα για την Ελλάδα ήταν και η απειλή που αφορούσε στη Βουλγαρία. Από τη δεκαετία του 1930 υπήρχε ο κίνδυνος της Βουλγαρίας, καθόσον οι αξιώσεις που προέβαλε από την εποχή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου αναφορικώς με την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη αποτελούσαν πράγματι ουσιαστική απειλή. Στο νέο θέατρο πολέμου που ετίθετο υπ’ όψιν της Ελλάδας, δεν αρκούσε πλέον η εξαιρετική θωράκιση των ελληνοβουλγαρικών συνόρων, θωράκιση που ήδη της είχε αποδοθεί ο όρος «Γραμμή Μεταξά», έπρεπε να επαναπροσδιοριστεί ένα νέο αμυντικό δόγμα σε αναφορά και με τις προκλήσεις της Ιταλίας.
Οι περαιτέρω γεωπολιτικές και διπλωματικές εξελίξεις
Αναφερθήκαμε ήδη στις γεωπολιτικές βλέψεις της Ιταλίας και στις γεωπολιτικές βλέψεις της Βουλγαρίας, που αφορούσαν στα γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά δεδομένα τα οποία συνιστούσαν προϋποθέσεις απειλής χρήσης βίας και αιτίες πολέμου.
Αλλά και η Γερμανία του Χίτλερ είχε τα δικά της σχέδια. Την κρίσιμη περίοδο, ελάχιστο χρόνο πριν την κήρυξη του πολέμου της Ιταλίας κατά της Ελλάδας, ο Χίτλερ άσκησε μια προσωπική διπλωματία, με αποκορύφωμα το τρίμηνο Μαΐου-Ιουλίου 1939, οπότε ερήμην της Ιταλίας και φυσικά ερήμην του Μουσολίνι εξασφάλισε τη συμμαχία της Ουγγαρίας, της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας. Αυτό αιφνιδίασε τον Μουσολίνι, ο οποίος θεωρούσε ότι τα ρουμανικά πετρέλαια τού ανήκαν στο πλαίσιο του διαμελισμού της Βαλκανικής.
Συνεπώς ο αποκλεισμός της Ιταλίας από τη Γερμανία επέβαλε στον Μουσολίνι να αυτονομήσει τις κινήσεις του, με κύρια αιχμή τη μονομερή επέμβασή του κατά της Ελλάδας. Άξιο αναφοράς είναι ότι όταν ο Χίτλερ την 1η Σεπτεμβρίου 1939 επιτέθηκε στην Πολωνία, δείχνοντας στον Μουσολίνι τις εν γένει επιδιώξεις του, αυτό εξόργισε περαιτέρω τον Ιταλό δικτάτορα. Αποκορύφωμα όμως της πίεσης που δέχτηκε ο Μουσολίνι ήταν όταν στις 12 Οκτωβρίου 1940, δηλαδή λίγες μόλις ημέρες πριν από την κήρυξη του πολέμου της Ιταλίας κατά της Ελλάδας, οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τις πετρελαιοπηγές της Πράχοβα στη Ρουμανία.
Συνεπώς η ιταμή πρόκληση του Μουσολίνι ενάντια στην Ελλάδα αφορούσε εξέλιξη που κατά το μάλλον και μάλλον ήταν αναμενόμενη. Πολλοί μάλιστα ανέμεναν συγκεκριμένα την 28ηΟκτωβρίου ως εκδήλωση επίθεσης κατά της Ελλάδας, καθόσον η ημερομηνία αυτή αποτελούσε εθνική επέτειο του φασισμού στην Ιταλία ήδη από το έτος 1925. Συνεπώς το «Όχι» του ελληνικού λαού την 28η Οκτωβρίου ήταν και ένα κραυγαλέο «Όχι» στον φασισμό!
Αντί επιλόγου
Η διπλωματία, τα γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά δεδομένα, και οι αιτίες που προκάλεσαν γενικώς και ειδικώς τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν πολλές αιτίες, πολλές συναρτήσεις και πολλές εξηγήσεις.
Ασφαλώς τα δεδομένα που ενταύθα επιγραμματικώς εστιάζει το παρόν κείμενο είναι δεκτικά όχι μόνο μιας πραγματείας, αλλά και μακρών αναλύσεων. Όμως, η 28η Οκτωβρίου θα πρέπει εν ολίγοις να τιμάται σταθερά από την Ιστορία, όχι μόνο με αναφορά στη γενναιότητα του ελληνικού λαού, αλλά και να εξηγηθεί υπό το πρίσμα των δεδομένων της κήρυξης του ελληνοϊταλικού πολέμου.
Άξιο επισημείωσης είναι δε το παράδοξο (!) για την παγκόσμια Ιστορία, η Ιταλία να εισέλθει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας τον Ιούνιο του 1940 και στις 13 Οκτωβρίου 1943 να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Γερμανίας και να αναγνωριστεί από τους Συμμάχους ως συνεμπόλεμη!
Τέλος, άξιο αναφοράς είναι το τέλος του Μουσολίνι. Ο Μπενίτο Μουσολίνι και η ερωμένη του Κλάρα Πετάτσι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στις 29 Απριλίου 1945. Από την 1η Ιανουαρίου 1948 η Ιταλία έθεσε σε ισχύ το νέο σύνταγμα, αποκήρυξε τον φασισμό και με δημοψήφισμα τάχθηκε υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Έκτοτε η Ιταλία είναι πράγματι φίλη και σύμμαχος της Ελλάδας και συνδοκιμαζόμενο κράτος-μέλος με την Ελλάδα στο πλαίσιο του λεγόμενου «Ευρωπαϊκού Νότου».
* Ο Πέτρος Μηλιαράκης δικηγορεί στα Ανώτατα Ακυρωτικά Δικαστήρια της Ελλάδας και στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια του Στρασβούργου και του Λουξεμβούργου (ECHR και GC-EU).
