Όροι και έννοιες που μας εξουθένωσαν την τελευταία δεκαετία, το “δημοσιονομικό έλλειμμα”, η “οικονομική εξυγίανση”, το “κούρεμα” κ.ά., δεν αποτελούν μια “μόδα” των καιρών μας.
Του Νίκου Καρνιαουτάκη
Φαίνεται πως πάντα ταλάνιζαν το δύσμοιρο νέο ελληνικό κράτος. Ίσως όμως δεν είναι πολλοί εκείνοι που θυμούνται πως το πραγματικό “κούρεμα” του χρήματος, ελληνική παγκόσμια πρωτοτυπία, συντελέστηκε με ένα πραγματικό ψαλίδι, εκείνο του Έλληνα υπουργού Οικονομικών, ακριβώς πριν από 99 χρόνια! Ήταν η εποχή που οι πολιτικοί τολμούσαν, έστω και την τελευταία στιγμή, και που, πολλές φορές, πλήρωναν ακριβά την τόλμη τους αυτή, θα συμπλήρωνε κυνικά κάποιος!
Τους πρώτους μήνες του 1922, οι εξαντλημένοι οικονομικοί πόροι μιας Ελλάδας που μαστιζόταν από τις ολέθριες, όπως αποδείχτηκε, συνέπειες του Εθνικού Διχασμού έβαζαν σε κίνδυνο τη συνέχιση χρηματοδότησης της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του πλέον πολυδάπανου εγχειρήματος του ελληνικού κράτους. Ο κίνδυνος της ήττας ήταν πια περισσότερο από διαφαινόμενος και ο προβληματισμός έντονος για το μέλλον του ελληνικού πληθυσμού, που επί χιλιάδες χρόνια ήκμαζε στα μικρασιατικά παράλια. Η περιοδεία του πρωθυπουργού Δημητρίου Γούναρη στην Ευρώπη για την εξεύρεση χρημάτων μέσω εξωτερικού δανεισμού είχε αποτύχει. Το δάνειο που ο Γούναρης προσπαθούσε να συμφωνήσει με τους Άγγλους δεν εκταμιεύτηκε. Η υποστήριξη της Αγγλίας στη χώρα μας για το μικρασιατικό πρόβλημα ήταν πλέον μονάχα ηθική, ενώ Γαλλία και Ιταλία, υποστηρίζοντας τα δικά τους συμφέροντα στην Ανατολή, βρίσκονταν καθαρά στο αντίπαλο στρατόπεδο. Η επαναφορά του βασιλέως Κωνσταντίνου στον θρόνο, δύο χρόνια πριν, είχε λειτουργήσει ως μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για το σταμάτημα της οικονομικής στήριξης της χώρας μας από τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες θέλησαν να ερμηνεύσουν την παλινόρθωση ως μια εχθρική κίνηση.
Η χώρα υπέστη οικονομική ασφυξία. Χρειάζονταν άμεσα σημαντικοί πόροι που δεν μπορούσαν να προέλθουν από τη χρονοβόρο διαδικασία αύξησης της φορολογίας.
Κάποιο βράδυ του Φεβρουαρίου 1922, ο τρομερά προβληματισμένος Γούναρης έμεινε μόνος στο γραφείο του με τον υπουργό Οικονομικών και Επισιτισμού Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη. Ο Ναξιώτης υπουργός, που το διάστημα του ταξιδιού τού Γούναρη είχε αναλωθεί έντονα στην προσπάθεια εξεύρεσης μιας λύσης, σηκώθηκε ξαφνικά από τη θέση του και, απευθυνόμενος στον Γούναρη, του είπε: «“Δημητράκη, τα ηύρα τα λεπτά”. Ο Γούναρης έμεινεν εμβρόντητος και τον εκοίταζε με ολάνοιχτα μάτια, χωρίς να αρθρώνη λέξιν. Ο Πρωτοπαπαδάκης, αντί άλλης εξηγήσεως, έβγαλε από το πορτοφόλι του εν εκατοντάδραχμον χαρτονόμισμα, το έκοψε εις δύο και επέδειξε τα τεμάχια κρατών αυτά προ των εκστατικών οφθαλμών του φίλου του. Ο Γούναρης δεν εκαταλάβαινε τι συμβαίνει.
- “Ενόμισα πως τρελλάθηκε”, έλεγε κατόπιν. Αφού, λοιπόν, ο Πρωτοπαπαδάκης απήλαυσε το θέαμα, το οποίο παρείχε ο φίλος του, αποφάσισε να του εξηγήση το σχέδιόν του. Πλήρης θαυμασμού, ο Γούναρης διά την ευφυά και απλουστάτην επινόησιν προσεπάθησεν εν τούτοις να εύρη κάθε πιθανήν αντίρρησιν διά την ορθότητα της εφαρμογής της. Και ηύρε, ως έλεγε, πολλάς, αλλ’ ουδεμία ηδύνατο να σταθή προ των επιχειρημάτων του Πρωτοπαπαδάκη. Απεδέχθη λοιπόν πλήρως το σχέδιόν του. Αμφότεροι ετήρησαν απόλυτον εχεμύθεια...».
Ένα μήνα αργότερα, την 21η Μαρτίου, ο Πρωτοπαπαδάκης, μιλώντας από το βήμα της Εθνοσυνέλευσης (Βουλής), αποκάλυψε στους πληρεξούσιους (βουλευτές) το σχέδιό του για αναγκαστικό εσωτερικό δάνειο. Επανέλαβε μπροστά στα μάτια τους την παράσταση που είχε δώσει ένα μήνα νωρίτερα ενώπιον του Γούναρη. Έβγαλε από την τσέπη του ένα εκατοντάδραχμο χαρτονόμισμα και το διχοτόμησε: «Το τεμάχιον το φέρον την εικόνα του Γ. Σταύρου θα εξακολουθήση κυκλοφορούν ως νόμισμα 50 δραχμών, το δε έτερο ήμισυ - το στέμμα - θα αποτελή ομολογίαν 50 δραχμών». Η έκπληκτη Βουλή δέχτηκε την αγόρευση Πρωτοπαπαδάκη με «διαμαρτυρίας, γέλωτας και ραγδαία χειροκροτήματα», αναφέρουν τα Πρακτικά του σώματος.
Τέσσερεις ημέρες αργότερα, την 25η Μαρτίου 1922, μετά από αρκετές τροποποιήσεις που έγιναν στο μικρό αυτό μεσοδιάστημα, το αναγκαστικό δάνειο έγινε νόμος του κράτους (2749) με ψήφους 151 έναντι 148. Την τελευταία στιγμή των τροποποιήσεων τίθεται το θέμα εάν την ομολογία θα πρέπει να αποτελεί το αριστερό ή το δεξιό τμήμα των χαρτονομισμάτων. Τελικώς, αποφασίζεται η κατάσταση να παραμείνει ως είχε, καθώς το μέτρο είχε ήδη ανακοινωθεί, οπότε μια τόσο σοβαρή τροποποίηση της τελευταίας στιγμής θα οδηγούσε σε ακόμα μεγαλύτερο μπέρδεμα των πολιτών και σε απόλυτο χάος το πρακτικό κομμάτι της εφαρμογής του μέτρου. Άλλωστε, το δεξιό μέρος με τον βασιλικό θυρεό ήταν εκείνο που θα έπρεπε να συμβολίζει την υπόσχεση της βασιλικής κυβέρνησης για την εξόφληση του δανείου που απαιτούσε να λάβει. Το σύστημα επρόκειτο για ένα είδος εσωτερικού αναγκαστικού δανεισμού 1.570.000.000 δραχμών με το πρωτότυπο μέτρο της φυσικής διχοτόμησης του χαρτονομίσματος. Το μέτρο θα λειτουργούσε ως εξής: Τα εν κυκλοφορία χαρτονομίσματα της Εθνικής Τράπεζας κηρύττονταν άκυρα. Οι κάτοχοι χαρτονομισμάτων θα κρατούσαν το αριστερό κομμάτι τους (που ονομαζόταν στην καθομιλουμένη “Σταύρος” καθώς απεικόνιζε των Γεώργιο Σταύρο, πρώτο διοικητή της Εθνικής Τράπεζας), το οποίο θα είχε πλέον αξία ίση με τη μισή της αρχικής αξίας του χαρτονομίσματος, ενώ το δεξιό κομμάτι (που ο λαός ονόμαζε “Στέμμα”, καθώς απεικόνιζε τον βασιλικό θυρεό) θα λογιζόταν πλέον όχι ως χρήμα σε κυκλοφορία, αλλά ως προσωρινός τίτλος ομολογίας και θα επιστρεφόταν στην Εθνική Τράπεζα, η οποία θα έδινε μιαν απόδειξη. Λίγο αργότερα θα τυπώνονταν οι οριστικοί τίτλοι ομολογιών, 20ετούς εξόφλησης, που θα αντικαθιστούσαν τις αποδείξεις.
Η τιμή της ομολογίας ορίστηκε στις 100 δραχμές, γι’ αυτό και οι συζητήσεις του καιρού, εντός και εκτός Βουλής, αφορούν συνηθέστερα τα παραδείγματα των “50 Σταύρων” και των “50 Στεμμάτων”, θέτοντας ως βάση για τη συζήτηση το τραπεζογραμμάτιο των 100 δραχμών. Το παράδειγμα του εκατοντάδραχμου άλλωστε είχε χρησιμοποιήσει και ο εμπνευστής του μέτρου. Το επιτόκιο της ομολογίας ήταν αρκετά υψηλό, ώστε οι πολίτες να αισθανθούν ότι με την αναγκαστική συμμετοχή τους στο δάνειο όχι μονάχα θα υποστηρίξουν τον εθνικό σκοπό, αλλά και θα κερδίσουν αρχικά στο 7% (έναντι 4% των καταθέσεων ταμιευτηρίου της εποχής), ενώ τελικά κατέβηκε στο 6,5%, ώστε τα χρήματα που θα εξοικονομούνταν να μοιράζονταν μέσω κληρώσεων τυχερών ομολογιών, ως ένα είδος λαχείου, πρακτική που θα είχε θετική απήχηση. Οι ομολογίες, εκτός από λαχειοφόρες, θα ήταν ακατάσχετες και αφορολόγητες, κάτι που έκανε το αναγκαστικό μέτρο να φανεί φιλικότερο.
Με το πρωτότυπο μέτρο του “Πρωτοτυποπαπαδάκη”, όπως χαρακτηριστικά ειρωνεύτηκε η βενιζελική “Εστία” τον υπουργό, αυτομάτως, κάθε κάτοχος χαρτονομισμάτων θυσίαζε αναγκαστικά και άμεσα το ήμισυ του κομποδέματός του υπέρ του κράτους. Τα όμορφα και ποθητά στους συλλέκτες σήμερα χαρτονομίσματα της Εθνικής Τράπεζας έπεσαν “θύματα” των ψαλιδιών κάθε νοικοκυριού! Η ήδη “φουσκωμένη” νομισματική κυκλοφορία μειώθηκε αυτόματα κατά 50%. Η Εθνική Τράπεζα, στην οποία ο νόμος έδινε το δικαίωμα να θέσει σε κυκλοφορία νέο χαρτονόμισμα, ισόποσο εκείνου της διχοτόμησης, έριξε στην κυκλοφορία μέρος του νέου αυτού χαρτονομίσματος (το οποίο ήδη βρισκόταν ακυκλοφόρητο στο θησαυροφυλάκιό της), χωρίς την παραμικρή περαιτέρω διόγκωση της νομισματικής κυκλοφορίας. Μάλιστα, στα νέα αυτά χαρτονομίσματα, που έπεσαν τάχιστα στην κυκλοφορία, εκτυπώθηκε, εσπευσμένα, ακριβώς επάνω στο μέρος του βασιλικού θυρεού, η επισήμανση “ΝΕΟΝ”, ώστε να διαχωρίζονται σαφώς από τα προς διχοτόμηση.
Το μέτρο της φυσικής διχοτόμησης του χαρτονομίσματος, μια παγκόσμια πρωτοτυπία, προκάλεσε έντονη συζήτηση και αντιδράσεις εντός και εκτός της Εθνοσυνέλευσης. Εύκολα μπορεί να κατανοήσει κάποιος τις μεμονωμένες αλλά και οργανωμένες διαμαρτυρίες που ακολούθησαν τις πρώτες ώρες τη μαζική απόσυρση των καταθέσεων, την ανασφάλεια του κόσμου, που ξεχύθηκε στους δρόμους ξοδεύοντας όσα περισσότερα χρήματα μπορούσε, αγοράζοντας ακόμα και αχρείαστα αγαθά, την εξαφάνιση των κερμάτων, τη νέκρωση κάθε μικροσυναλλαγής. Πολλά καταστήματα έκλειναν, καθώς αρνούνταν να δώσουν ρέστα σε κέρματα, ενώ άλλα κερδοσκοπούσαν απροκάλυπτα, επιβάλλοντας εντελώς παράλογες υπερτιμήσεις στα προϊόντα τους. Η εξαφάνιση των κερμάτων είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν νέα ανταλλακτικά είδη, όπως σαπούνια, γραμματόσημα, μολύβια και αβγά! Μια γριούλα, αφού απέσυρε τις καταθέσεις της 1.200 δραχμών, τις έχωσε... στην κάλτσα της (!) λέγοντας «ας έρθουν τώρα να μου πάρουν τα μισά!».
Χαρτονομίσματα που δόθηκαν βορρά στις ορέξεις της ψαλίδας. “Σταύροι” και “Στέμματα” τύπων των 5, 10, 25, 100, 500 και 1.000 δραχμών της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος περιόδου 1897-1918, που βρίσκονταν σε κυκλοφορία την εποχή του αναγκαστικού δανείου.
Το “Εμπρός” σχολιάζει: «Πού να εφαντάζετο η καημένη η γριούλα ότι η πανταχού παρούσα ψαλίδα του κ. Πρωτοπαπαδάκη ήτο ήδη κρυμμένη εις την κάλτσα της!». Αντίθετα, ο αντι-βενιζελικός τύπος παρουσίαζε τον υπουργό ως τον νέο “Μέγα Αλέξανδρο”, που έλυσε τον “νέο γόρδιο δεσμό”, όχι με σπαθί αλλά με το ψαλίδι! Η κυβέρνηση κατηγορήθηκε από τους βενιζελικούς για το ότι δεν έκανε τίποτα για να βελτιώσει την κατάσταση πριν η χώρα φτάσει στο χείλος του γκρεμού, ενώ τώρα, την τελευταία στιγμή, μεταχειριζόταν ανορθόδοξα και ακραία, επικίνδυνα μέσα. Υποστηρίχθηκε ότι το μέτρο κλόνιζε την εμπιστοσύνη στο νόμισμα, το μέσο των συναλλαγών, ενώ ζημίωνε περισσότερο τις λαϊκές μάζες παρά τους εύπορους, καθώς τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα, εργάτες και αγρότες, ήταν εκείνοι που αποταμίευαν σε χαρτονόμισμα. Υπήρξαν κάποιες καταδιώξεις και συλλήψεις, καθώς το πρώτο διάστημα της εφαρμογής του μέτρου παρατηρήθηκαν φαινόμενα προσπάθειας κερδοσκοπίας, καθώς επιτήδειοι αγόραζαν τα στέμματα έναντι τιμών αρκετά χαμηλότερων της αξίας τους από πολίτες που δεν τα εμπιστεύονταν και έσπευδαν να τα ξεφορτωθούν, ενώ παρατηρήθηκε και το αντίθετο, αγοραπωλησίες στεμμάτων από κάποιους στο άρτιο της αξίας τους ή και ελαφρώς υπερτιμημένα, και κραυγαλέος διατυμπανισμός της πράξης αυτής, με σκοπό να ενισχυθεί η πίστη στο εγχείρημα του δανείου. Εικάζεται ότι επρόκειτο για ανθρώπους της κυβέρνησης, που προσπαθούσε με όλες τις δυνάμεις της να ενισχύσει την πίστη του λαού στο μέτρο. Αυστηρή ήταν επίσης η κριτική που δέχτηκε η κυβέρνηση για την απόφασή της, εν μέσω ασφυκτικής οικονομικής πίεσης, να αναθέσει την εκτέλεση της εκτύπωσης των οριστικών τίτλων των ομολογιών σε αγγλική και όχι ελληνική εταιρεία. Η κυβέρνηση χρειάστηκε να εξηγήσει την απόφασή της. Ανέφερε ότι η εκτύπωση από τον έμπειρο αγγλικό οίκο θα προσέφερε ασφαλέστερο αποτέλεσμα ενάντια στις απόπειρες παραχάραξης των ομολογιών, καθώς και ότι η προσφορά του αγγλικού οίκου υποσχόταν αρκετά ταχύτερη εκτέλεση της παραγγελίας έναντι ασήμαντα ακριβότερης τιμής σε σχέση με εκείνη της προσφοράς του ελληνικού οίκου. Βασικό επιχείρημα της ρητορικής υπέρ του δανείου ήταν πως το μέτρο, αν και σκληρότατο, αποτελούσε μονόδρομο έναντι της εναλλακτικής λύσης της έκδοσης επιπλέον ακάλυπτου χρήματος, πρακτική που ήδη είχε ασκηθεί από βενιζελικούς και αντι-βενιζελικούς, έχοντας εκτινάξει τον πληθωρισμό σε επικίνδυνα επίπεδα. Υποστηρίχτηκε ότι το μέτρο όχι μονάχα δεν απαξίωνε το νόμισμα, αλλά αντιθέτως το ενίσχυε, αποτελώντας τη μοναδική, σκληρή μα αληθινή, ρηξικέλευθη λύση στο πρόβλημα. Η κυβέρνηση επικαλέστηκε τον πατριωτισμό των Ελλήνων, την ευθύνη τους στη δύσκολη ώρα, την ανάγκη εισφοράς όλων για τον εθνικό σκοπό της σωτηρίας των Ελλήνων της Μ. Ασίας και τη βεβαιότητα ότι, όχι μονάχα κανένας δε θα χάσει, αλλά σε βάθος χρόνου όλοι θα κερδίσουν, καθώς το δάνειο θα εξοφλούταν, με σημαντικό μάλιστα τόκο, μέσω των ισχυρών - σύμφωνα με την κυβέρνηση - εγγυήσεών της, την αύξηση της φορολογίας και την πώληση εθνικών κτημάτων. Η αντιπολίτευση, προφανώς, ετάχθη κατά του νομοσχεδίου, αν και υπήρξαν φωνές από εκείνη που παραδέχτηκαν τη σοβαρότητα και την πολυπλοκότητα του προβλήματος.
Από το αναγκαστικό δάνειο εξαιρέθηκαν οι ξένοι υπήκοοι και οι ξένες εταιρείες. Σε συνεννόηση με την Πρεσβεία του στην Ελλάδα, κάθε ξένος υπήκοος που είχε στην κατοχή του ελληνικά χαρτονομίσματα είχε το δικαίωμα να δηλώσει το ακριβές ποσό τους και να ανταλλάξει τα “στέμματά” του με υγιές νόμισμα. Παρατηρήθηκαν φαινόμενα κερδοσκοπίας από αρκετούς ξένους, οι οποίοι αγόραζαν υποτιμημένα “στέμματα” από απελπισμένους Έλληνες, αποσκοπώντας στο κέρδος από την ανταλλαγή τους. Ολόκληρος ο Τύπος υπήρξε πολύ καυστικός απέναντι στη στάση των ξένων. Κάποιοι Βορειοηπειρώτες, που έμεναν για χρόνια στην Πάτρα, επικαλέστηκαν την καταγωγή τους από περιοχές που ανήκαν στην Αλβανία, με σκοπό να εξαιρεθούν του δανείου. Προσπάθειες όμως εξαίρεσης από τη διχοτόμηση έγιναν και από Έλληνες, που μεταβίβαζαν τα κεφάλαιά τους σε αλλοδαπούς. Αξίζει να αναφερθεί η θέληση κάποιων Σέρβων εμπόρων να συμμετέχουν στο δάνειο και να μην εξαιρεθούν, αφού ζούσαν και εργάζονταν στην Ελλάδα.
Το νέο χαρτονόμισμα των 5 δραχμών. Φέρει την επισήμανση ΝΕΟΝ επάνω στον θυρεό για τον διαχωρισμό του από τα προς διχοτόμηση χαρτονομίσματα.
Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΓΙΑ ΠΡΟΔΟΣΙΑ
Η “δίκη των έξι” και η αθώωση το 2010!
Το αναγκαστικό δάνειο πέτυχε τον σκοπό του, αποφέροντας ένα μεγάλο μέρος του σημαντικού ποσού που αναζητείτο, κρατώντας ζωντανό το μέτωπο της Μ. Ασίας έως το φθινόπωρο του 1922. Η συνέχεια είναι γνωστή. Λίγο μετά το αναγκαστικό δάνειο, ο Πρωτοπαπαδάκης διορίστηκε πρωθυπουργός στην κυβέρνηση συνασπισμού Γούναρη-Στράτου. Η ήττα της Ελλάδας και η Μικρασιατική Καταστροφή επέφεραν, μεταξύ πολλών άλλων νέων δεινών, τη συνοπτική “δίκη των 6” και την εκτέλεση μεταξύ εκείνων που κατηγορήθηκαν για προδοσία και των Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη. Ο υποστράτηγος Θ. Πάγκαλος, που διετέλεσε πρόεδρος της ανακριτικής επιτροπής του έκτακτου στρατοδικείου των 6, το 1926, μόλις 4 χρόνια αργότερα δηλαδή, ως δικτάτορας και κάτω από νέα ασφυκτική οικονομική πίεση, εφάρμοσε το ίδιο ακριβώς δοκιμασμένο και επιτυχημένο μέτρο για το οποίο είχε κατηγορήσει τους αντιπάλους του, διχοτομώντας εκ νέου το εν κυκλοφορία χαρτονόμισμα, ώστε να καταφύγει σε νέο αναγκαστικό εσωτερικό δανεισμό.
Το 2010, μετά από αίτημα για αναψηλάφηση της δίκης που υπέβαλε ο εγγονός του Πρωτοπαπαδάκη, οι 6 κρίθηκαν αθώοι και η απόφαση του έκτακτου στρατοδικείου του 1922 παράνομη, καθώς η σύσταση και η συνεδρίαση του ίδιου του στρατοδικείου ήταν παράνομες.
- Β.Τσίχλης, “Μικρασιατική Εκστρατεία και Αναγκαστικό Δάνειο”, Νόβολι 2010.
- “Οι Μεγάλες Δίκες των αιώνων”, τόμος Δ, εκδόσεις “ΣΚΑΡΠΑ”.
- Τύπος της εποχής.
