Γράφει ο Βασίλης Ορφανός *
Υπάρχουν παιδιά που από πολύ νωρίς εκδηλώνουν μια ιδιαίτερη προτίμηση και ικανότητα για κάποιο είδος δραστηριότητας. Λέμε τότε: Α, αυτό το παιδί έχει κλίση στη μουσική, έχει ταλέντο στα μαθηματικά, πιάνουν τα χέρια του, είναι γεννημένο για το α ή το β, κλπ.
Πολλά τέτοια έχουμε ακούσει. Δε νομίζω όμως ότι έχει διατυπωθεί για κάποιο παιδάκι πρόβλεψη για τη μελλοντική του πολιτική στάση, π.χ. «Α, αυτό το παιδί έχει ταλέντο στο σοσιαλισμό».
Αυτό είναι λογικό και κατανοητό, διότι μια στάση δεν είναι… ετοιμοπαράδοτη, αλλά κάτι που και πολύ σύνθετο είναι και πολλά χρόνια απαιτεί για να διαμορφωθεί.
Θα το δούμε αυτό αναλυτικά στη συνέχεια. Να πω όμως πρώτα με ποια σημασία χρησιμοποιείται εδώ ο όρος «στάση». Στάση, λοιπόν, σημαίνει παγιωμένη οργάνωση ιδεών και συναισθημάτων σχετικά με ένα “αντικείμενο” (πρόσωπα, ιδέες, καταστάσεις κλπ.) Η στάση είναι ο βασικός παράγοντας που καθορίζει τόσο το πώς αξιολογεί έναν άνθρωπος το εν λόγω “αντικείμενο” όσο και τη συμπεριφορά του σε θέματα που σχετίζονται με αυτό. Ο ορισμός αυτός γίνεται σαφέστερος αν στη θέση της λέξης αντικείμενο βάλουμε κάτι συγκεκριμένο, π.χ. νέοι, χρήμα, ομορφιά, ισότητα, τουρισμός, εκλογές κλπ.
Από τον ορισμό αυτόν γίνεται ήδη φανερό ότι δεν μπορούμε να διακρίνουμε στη συμπεριφορά ενός μωρού στοιχεία που να μαρτυρούν την κλίση του για μια στάση μελλοντικά, ούτε στην πολιτική ούτε σε κανένα άλλο θέμα.
Σε κάθε περίπτωση, μια στάση διαμορφώνεται σταδιακά. Για τη διαμόρφωσή της απαιτείται η αδιαίρετη παιδαγωγική τριάδα: παράδειγμα-διδασκαλία-πράξη.
Ο χαρακτηρισμός «αδιαίρετη» σημαίνει ότι απαιτούνται και τα τρία στοιχεία· ένα να λείπει, καλή δουλειά δε γίνεται. Αλλά και πάλι, και τα τρία να υπάρχουν, το αποτέλεσμα θα εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες – ένας από αυτούς, ίσως ο σημαντικότερος, είναι η ηλικία του παιδιού: τα μικρά παιδιά επηρεάζονται κυρίως από το παράδειγμα, ενώ τα μεγαλύτερα ωφελούνται κυρίως από τη διδασκαλία και από τη συμμετοχή τους στην πραγματική ζωή.
Από τα τρία στοιχεία της παιδαγωγικής τριάδας, αυτό που φαίνεται να έχει τη μεγαλύτερη δύναμη στη διαμόρφωση των στάσεων είναι το παράδειγμα, πρωτίστως το παράδειγμα των γονέων. Πολύ πριν το διαπιστώσει αυτό η επιστήμη, το έχει εντοπίσει ο λαός, όπως φαίνεται από τις σχετικές παροιμίες: Απ’ όπου πηδά η αίγα πηδά και το ριφάκι· Κατά μάνα κατά κύρη κάνανε και γιο Ζαφείρη· Το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά θα πέσει, και πλήθος άλλες (παρόμοιες βρίσκουμε και σε άλλες γλώσσες).
Όταν αναφερόμαστε στο ρόλο που παίζει το παράδειγμα των γονέων στη διαμόρφωση πολιτικής στάσης, το μυαλό μας πηγαίνει βέβαια στο πώς φέρονται μεταξύ τους μπροστά στο παιδί και πώς φέρονται σε τρίτα πρόσωπα.
Όμως, τα πρώτα θεμέλια για τη «στάση απέναντι στον άλλον» (που είναι στην ουσία η πηγή της πολιτικής στάσης), μπαίνουν με όσα καταγράφει ένα παιδί από τη στάση των γονιών του απέναντί του, και μάλιστα από τις πρώτες κιόλας μέρες της ζωής του: όταν το κρατούν στην αγκαλιά τους, όταν το ταΐζουν, όταν το αλλάζουν κλπ. κλπ.
Αν ένα παιδί βιώσει αυτή τη στάση ως «θα κάνω για σένα ό,τι μπορώ», υπάρχουν πολλές πιθανότητες να γίνει αργότερα ένας άνθρωπος της προσφοράς. Αν όμως τη βιώσει ως «μα τι άλλο να κάνω;», υπάρχουν αντίστοιχα πολλές πιθανότητες να θεωρεί αργότερα ότι οι άλλοι τού χρωστούνε. Φυσικά, και στις δύο περιπτώσεις θα έχουν συμβάλει και άλλοι παράγοντες.
Η διδασκαλία είναι ένας από αυτούς. Η διδασκαλία γίνεται κατά κανόνα από ένα ώριμο άτομο (δάσκαλο) προς ένα λιγότερο ώριμο (μαθητής), τουλάχιστον όσον αφορά το διδακτέο θέμα. Η διδασκαλία γίνεται στη γλώσσα του μαθητή, γι’ αυτό και ξεκινάει όταν ένα παιδί μπορεί να συνεννοηθεί στη μητρική του γλώσσα. Όταν αυτό συμβαίνει σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό, είναι η εποχή που το παιδάκι έχει αναπτυχθεί σωματικά και έχει αποκτήσει ανεξαρτησία στις κινήσεις του: είναι λοιπόν ώρα για το πρώτο του σχολείο, το Νηπιαγωγείο.
Στο Νηπιαγωγείο, λοιπόν, θα δεχτεί το παιδί την πρώτη οργανωμένη διδασκαλία, για πλήθος θέματα, ασφαλώς και για το πώς να φέρεται στους άλλους και γιατί να φέρεται έτσι και όχι αλλιώς.
Η διδασκαλία αυτή θα συνεχιστεί στα επόμενα σκαλοπάτια της Εκπαίδευσης, κυρίως με βάση τα σχολικά βιβλία. Τι γίνεται όμως όταν στα σχολικά βιβλία δεν υπάρχει θέση για τον άλλον; Τι να διδαχτούν τα παιδιά για τη «στάση απέναντι στον άλλον», όταν στα βιβλία του γλωσσικού μαθήματος (που είναι το βασικό ιδεολογικό όχημα του σχολείου) υπάρχουν πολλά κείμενα για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά ελάχιστα για τη δημοκρατία, την ισότητα, τη συνεργασία, την αλληλοβοήθεια, την ανυστερόβουλη προσφορά στον άλλον, και όλα όσα ευχόμαστε να αποτελούν στοιχεία της συμπεριφοράς των παιδιών όταν αργότερα θα βγουν στην κοινωνία;
Αν είναι έτσι τα πράγματα (που είναι – όπως έχω διαπιστώσει από σχετική έρευνα), τι να σου κάνει και ο χρυσός αιώνας του Περικλή; Όσες φορές και να μιλήσεις στους μαθητές σου για το μεγαλείο της αθηναϊκής δημοκρατίας, οι περισσότεροι θα καταλήξουν να έχουν στη ζωή τους ως οδηγό το σύνθημα «εις οιωνός άριστος να αμύνεσαι περί της πάρτης σου» – εκτός κι αν το παράδειγμα που έχουν ήδη πάρει από τους γονείς τους είναι πιο φωτεινό.
Έχει μεγάλη σημασία τι δάσκαλοι θα σου τύχουν στη ζωή: Μ’ όποιον δάσκαλο καθίσεις τέτοια γράμματα θα μάθεις. Αλλά έχει εξίσου μεγάλη σημασία να σου έχουν μάθει από τα μικράτα σου να έχεις ανοιχτά τα αυτιά σου όταν μιλάει ο άλλος.
Η διδασκαλία είναι σημαντική κυρίως για δύο λόγους. Ο ένας είναι ότι σε βοηθά να γνωρίσεις πράγματα που χρονικά ή/και τοπικά είναι έξω από τη δική σου εμπειρία. Σε απαλλάσσει, έτσι, από τον κόπο να πάθεις για να μάθεις. Ο άλλος λόγος είναι ότι προβάλλει παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή, και σου δίνει ερεθίσματα να προβληματιστείς για τη δική σου υπόσταση και δράση.
Όμως, αυτά δεν εξαρτώνται μόνο από το πόσο καλά τα λέει δάσκαλος, αλλά και από τα εργαλεία που έχει στη διάθεσή του. Ένα από αυτά είναι η διδακτέα ύλη. Και τι να σου κάνει και ο δάσκαλος, όταν –για παράδειγμα– στα σχολεία μας, στο μάθημα της Ιστορίας, σπανιότατα μιλούμε για την μεταπολεμική Ελλάδα; Δήθεν για να μην ξύνουμε πληγές…
Με το παράδειγμα και τη διδασκαλία διαμορφώνει κανείς στο μυαλό του «εικόνες» για τον κόσμο. Αλλά για να περάσει από την εικονική πραγματικότητα στην αληθινή ζωή, πρέπει να επιχειρήσει να κάνει πράξη όσα έμαθε από το παράδειγμα και τη διδασκαλία, χρειάζεται να κάνει πρακτική άσκηση. Αυτός είναι ο κυριότερος τρόπος για να μάθει κανείς ότι η θεωρία και η πράξη διαφέρουν… στην πράξη.
Ένα καλό παράδειγμα είναι η συμμετοχή των μαθητών στη σχολική ζωή, μέσα από τις λεγόμενες μαθητικές κοινότητες και τα δεκαπενταμελή συμβούλια: μια πρακτική άσκηση στη Δημοκρατία, μια πολύτιμη βιωματική προετοιμασία για τον πολιτικό βίο του ενήλικα. Εφόσον βέβαια ο ρόλος του Δεκαπενταμελούς δεν περιορίζεται στο πού θα πάμε στην πενταήμερη.
Ήξερα από την αρχή που έπιασα να γράφω αυτό το κείμενο πως αν πας να θίξεις το θέμα της πολιτικής διαπαιδαγώγησης σε ένα άρθρο, το πολύ-πολύ να καταφέρεις να θέσεις ερωτήματα και να προκαλέσεις προβληματισμούς. Μακάρι να το κατάφερα, έστω αυτό.
Λίγα λόγια για τον Βασίλη Ορφανό
Ο Βασίλης Ορφανός είναι εκπαιδευτικός – ψυχολόγος
Με σπουδές στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου, στο Πανεπιστήμιο Paris V- Rene Descartes (maitrise και D.E.A. Ψυχολογίας) και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (πτυχίο Βυζαντινού και Νεοελληνικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής). Υπηρέτησε στην εκπαίδευση ως δάσκαλος Δημοτικού, ως καθηγητής γαλλικής και ως καθηγητής ψυχολογικών και παιδαγωγικών μαθημάτων σε σχολές επιμόρφωσης δασκάλων και νηπιαγωγών. Έχουν δημοσιευθεί άρθρα του για παιδαγωγικά, ψυχολογικά και φιλολογικά θέματα.
Έχει ασχοληθεί συστηματικά με την Ψυχανάλυση λακανικής κατεύθυνσης. Το 2014 εκδόθηκε από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη το βιβλίο του"Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα".
