Είχα την αγαθή τύχη να μου διδάξει τον αρχαίο ελληνικό Λόγο και λόγο ο αείμνηστος καθηγητής Μενέλαος Παρλαμάς. Διδάσκαλο τον προσφωνούσα στις συναντήσεις μας στην Αθήνα, μετά την αποφοίτησή μου από το Λύκειον “Ο Κοραής”. Στο άκουσμα αυτής της προσφώνησης, ανεπαίσθητο μειδίαμα ικανοποίησης εξέπεμπε η δωρική και μάλλον αυστηρή έκφρασή του.
*Γράφει η Αλεξάνδρα Σταυρακάκη
Θεωρούσε την προσφώνηση αυτή ακριβή και δίκαιη; Γνώριζε την ουσία και τη βαρύτητα της έννοιας “διδάσκαλος” και μάλλον αποδεχόταν τον χαρακτηρισμό ασμένως. Ήταν ο διδάσκαλος που παρέδιδε με ζέση και πάθος τη δάδα, το φως της ελληνίδας γλώσσας και σκέψης. Έθετε με διαλεκτικό-μαιευτικό τρόπο ερωτήματα που κέντριζαν την ψυχή να αναζητήσει και να μυηθεί στα μυστικά και στα μυστήρια του αρχαίου ελληνικού Λόγου και λόγου.
Στη μνήμη του αφιερώνω το έργο μου που θα εκδοθεί και αφορά στην έρευνα και στη συγκριτική μελέτη των Λόγων και λόγων του Ομήρου και του Πλάτωνος.
Ο Όμηρος υπήρξε ποιητής που ασχολήθηκε εμμέσως με τη φιλοσοφία, όπως αναφέρει ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, αλλά κυρίως “συνέρραψε” τις ραψωδίες των Ομηρικών Επών. Ο Πλάτων υπήρξε ο φιλόσοφος ο οποίος, ενώ κατά τη νεανική του ηλικία έγραφε στίχους, όταν γνώρισε τον διδάσκαλο της φιλοσοφίας, τον Σωκράτη, “συνέγραψε” φιλοσοφικά έργα που βρίθουν ποιητικού λόγου. Στον διάλογο “Κρατύλος” ή “Περί ονομάτων Ορθότητος” για τη γνώση των ονομάτων παραπέμπει στον Όμηρο: «Παρ Ομήρου χρη μανθάνειν ...» και στο έργο του “Πολιτεία” επισημαίνει : «την Ελλάδα πεπαίδευκεν ούτος ο ποιητής», εννοώντας τον Όμηρο. Ένα απόσπασμα από το έργο που θα εκδοθεί και αφορά στα όνειρα κατά τον Όμηρο και τον Πλάτωνα επιβεβαιώνει του λόγου μου το αληθές:
Και οι δύο δημιουργοί, εκτός του ότι χρησιμοποιούν τα όνειρα ως εκφραστικά μέσα, επισημαίνουν την αναγκαία λειτουργία και σημασία των ονείρων ή ενυπνίων για την ψυχή. Τα αναδεικνύουν ως λυτρωτικά μέσα για την απελευθέρωση της ψυχής από τους φόβους της, ή ως σημεία που την προειδοποιούν για το μέλλον.
Τα όνειρα στον Όμηρο κατά τον Hundt από το 1935 διακρίθηκαν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, στα εσωτερικά και στα εξωτερικά.
Τα εξωτερικά όνειρα προέρχονται από οντότητες ή υποστάσεις που μεταφέρουν στον κοιμώμενο θνητό μια εντολή ή ένα μήνυμα. Παράδειγμα: Οι σκέψεις της θεάς Αθηνάς που επισκέπτονται τη Ναυσικά στο όνειρό της, μέσω της φίλης της, της θυγατρός του Δύμαντα. Η θεά μέσω της φίλης της τη συμβουλεύει να πάει να πλύνει πρωί-πρωί τα προικιά της, γιατί πλησιάζει η ώρα του γάμου της. Έτσι προοικονομεί ο Όμηρος τη συνάντησή της με τον Οδυσσέα. (Οδυσσέως άφιξις εις Φαίακας ζ 20 επ.).
Στα εσωτερικά όνειρα του Ομήρου, η επίσκεψη της εξωτερικής μορφής συνδυάζεται με το συμβολικό ή το αλληγορικό στοιχείο, και ο ονειρευόμενος, που βρίσκεται σε έντονη παθολογική διέγερση, εμπλέκεται στην ονειρική εμπειρία. Παράδειγμα: τα δύο συμπληρωματικά όνειρα της Πηνελόπης, όπου εμφανίζεται ο αητός δύο φορές (τ 535-581). Την πρώτη φορά, εξοντώνει τις 20 χήνες που έτρωγαν το σιτάρι του Οδυσσέως, και η Πηνελόπη περιπίπτει σε θλίψη για την καταστροφή των χηνών από τον αητό. Τη δεύτερη φορά που επιστρέφει ο αητός, κάθεται στη στέγη των ανακτόρων και της αποκαλύπτει ότι είναι ο Οδυσσεύς, ο άνδρας της.
Ο Πλάτων χρησιμοποιεί τα όνειρα για πολλαπλούς σκοπούς και με πολλαπλούς τρόπους. Διακρίνει τα όνειρα σε: α) προφητικά, β) συμβολικά, μεταφορικά και αλληγορικά για την κατανόηση δυσχερών θεμάτων, και σε γ) καθαρτικά της ψυχής.
Ο Σωκράτης στον διάλογο του Πλάτωνος βρίσκεται στη φυλακή περιμένοντας το ιερό πλοίο από τη Δήλο, για να εκτελεστεί η απόφαση της θανατικής καταδίκης του (Κρίτων 44b). Αφηγείται στον Κρίτωνα, που τον επισκέπτεται λίαν πρωί στη φυλακή, ότι μετά τα μεσάνυχτα, και πριν χαράξει η μέρα, είδε ένα όνειρο προφητικό. Και ο Πλάτων όπως ο Όμηρος θεωρεί ότι μετά τα μεσάνυχτα και λίγο πριν την αυγή (= «νυκτός αμολγώ») τα όνειρα βγαίνουν αληθινά, είναι δηλαδή προφητικά, όπως το όνειρο της Πηνελόπης (ραψωδία δ 840 ): «ως οι εναργές όνειρον επέσσυτο νυκτός αμολγώ», δηλαδή «όνειρο πεντακάθαρα της ήλθε πριν χαράξει».
Είδε στον ύπνο του ο Σωκράτης μια γυναίκα χαριτωμένη και όμορφη ντυμένη στα λευκά που τον κάλεσε με το όνομά του και του είπε: «ηματί κε τριτάτω Φθίην ερίβωλον ίκοιο», δηλαδή «την τρίτη αυγή στην όμορφη πατρίδα σου θ’ αράξεις». Ο Πλάτων θέτει στο στόμα του Σωκράτους τον στίχο 363 της Ι ραψωδίας του Ομήρου, που είπε ο Αχιλλεύς, όταν απειλούσε τους λοιπούς Αχαιούς, ότι θα αναχωρήσει για την πατρίδα του τη Φθία: «ηματί κε τριτάτω Φθίην ερίβωλον ικοίμην», δηλαδή «την τρίτη ημέρα θα φτάσω στην όμορφη πατρίδα μου». Δεν παραλείπει ακόμα και κατά την αφήγηση των ονείρων ο Πλάτων να χρησιμοποιεί στίχους του επικού ποιητή από τον οποίον διδάσκεται.
Το όνειρο προείπε στον Σωκράτη τον θάνατό του, “την επιστροφή του” στην πατρίδα του, δηλ. στον Πλούτωνα-Άδη, που μοιάζει με την ωραία Φθία, την πατρίδα του Αχιλλέως. Το όνειρο αυτό, εκτός του ότι είναι προφητικό, υπαινίσσεται και την άποψη του Σωκράτη περί της αθανασίας της ψυχής. Είναι όνειρο προφητικό που τον προειδοποιεί για την άφιξη της παράλου από τη Δήλο την επόμενη ημέρα. Σύμφωνα με την τότε κρατούσα νομοθεσία, η εκτέλεση της ποινής του θα γινόταν τη μεθεπόμενη μέρα, δηλαδή την τρίτη ημέρα.
Ο Πλάτων συχνά αναφέρεται στα όνειρα, στις ενδόμυχες φωνές και στα θεία προμηνύματα που είχε ο Σωκράτης. Στην “Απολογία του Σωκράτους”2 αναφέρει ότι στον Σωκράτη έχει ανατεθεί από τον θεό να πράττει και να ενεργεί μέσω των χρησμών και των ονείρων. Ο Σωκράτης ανήκει στους θεούς, διότι έχει πλήρη και ασφαλή επικοινωνία με το δαιμόνιό του, δηλαδή «την ισχυρή εσωτερική του συνειδητότητα», που τον προειδοποιεί για οτιδήποτε μπορεί να τον βλάψει, αποτρέποντάς τον από το να πράξει κάθε τι βλαβερό για τον ίδιο. Είναι τρόπον τινά ένας μάντης για τον εαυτό του και όχι μόνον για τον εαυτόν του.
Ο Πλάτων έχει πλήρη επίγνωση των παθών, δηλαδή των φόβων και των επιθυμιών της ψυχής. Στο έργο του “Πολιτεία”3 αναλύει διεξοδικά τις αναγκαίες από τις μη αναγκαίες ηδονές και επιθυμίες. Μερικές απ’ αυτές μάλιστα τις χαρακτηρίζει παράνομες. Πρόδρομος του Φρόιντ, αναγνωρίζει τις επιθυμίες και τα ένστικτα εκείνου του τμήματος της ψυχής. Το αποκαλεί «πολυκέφαλο θρέμμα», θηριώδες και άγριο, που σκιρτά και απωθώντας τον ύπνο ζητά να προχωρήσει και να χορτάσει τα ένστικτά του. Τολμά τα πάντα καθώς είναι από κάθε άποψη αχαλίνωτο και απαλλαγμένο από το αίσθημα της αισχύνης και της φρόνησης.
Ο ίδιος ο Πλάτων, βαθύς ψυχοανατόμος, παρέχει τη λύση, δηλαδή την κάθαρση στην ψυχή που δοκιμάζεται. Φρονεί ότι ο αγαθός άνθρωπος, αφού διαλογιστεί, δηλαδή βάλει σε τάξη τις επιθυμίες του με εκείνο το μέρος της ψυχής που του παρέχει και περιέχει τη φρόνηση, απελευθερώνεται από τα πάθη και τις παρορμήσεις της και φτάνει στον ύπνο του σε μια κατάσταση περισυλλογής. Επικεντρώνεται σε ωραία λόγια και σκέψεις, έτσι ώστε σε κατάσταση περισυλλογής δεν εξωθεί τις επιθυμίες του «μήτε ενδεία μήτε πλησμονή δους», δηλαδή ούτε στη στέρηση ούτε στον κορεσμό (“Πολιτεία” 571 Ε).
Με την παραπάνω φράση ο Πλάτων υποδεικνύει το μέτρο με το οποίο η ψυχή θα ισορροπήσει τις παράνομες επιθυμίες της, χωρίς να τις απωθήσει εντελώς. Η ψυχή καθαρή, μέσω της φρονήσεως, αγγίζει την αλήθεια και οι φανταστικές παραστάσεις των ονείρων της παρουσιάζονται ελάχιστα παράνομες: «...της τ’ αληθείας εν τω τοιούτω μάλιστα άπτεται και ήκιστα παράνομοι τότε αι όψεις φαντάζονται των ενυπνίων».
- Ταξίδεψε στις 30/7/1997.
- 33c: «...προστέτακται υπό του θεού πράττειν και εκ μαντείων και εξ ενυπνίων». Ο Πλάτων χρησιμοποιεί τη λέξη “ενύπνιον” αντί της λέξης “όνειρον”.
- 571 Β-572 Β.
