Γράφει ο Νίκος Σκουλάς*
Η εκκλησία της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη εγκαινιάστηκε από τον Ιουστινιανό το 537 μ.Χ. Οικοδομήθηκε ως σύμβολο-απαύγασμα της αυτοκρατορικής του πολιτικής, που είχε σκοπό την εδαφική ανασύσταση του ρωμαϊκού κράτους σε Ανατολή και Δύση.
Η περικαλλής εκκλησία ήταν δημιούργημα δύο Ελλήνων αρχιτεκτόνων της Ιωνίας, του Ανθέμιου από τις Τράλλεις και του Ισίδωρου από τη Μίλητο. Οι γεωμετρικές γνώσεις τους από αθροισμένη σοφία της Βιβλιοθήκης στη μεταελληνιστική Αλεξάνδρεια είναι γνωστές. Αυτές, μαζί με τις φιλοσοφικές τους εντρυφήσεις στον νεοπλατωνισμό των διαδόχων του Πρόκλου, μετουσιώθηκαν στον για αιώνες αξεπέραστο ναό. Τον ναό που ανέδιδε την όψιμη ελληνικότητα ήδη συζευγμένη με τη χριστιανική πίστη των πατερικών προσαρμογών. Η στέγαση του μεγαλειώδους τρούλου με τη χρήση ελαφρόπετρας από τη Θήρα αρκούσε από μόνη της για να μείνει στην Ιστορία.
Ωστόσο, η είσοδος του φωτός και ο παιχνιδισμός του με τις επιλογές των μαρμάρων του εσωτερικού, φερμένων από την Ελλάδα και την καθ' ημάς Ανατολή, δημιουργεί μια απόκοσμη αίσθηση που μόνο ο υποψιασμένος επισκέπτης μπορεί να βιώσει. Το δέος συμπληρώνεται με την ηχητική δυνατότητα του χώρου, αποτέλεσμα της ελληνικής σπουδής των δημιουργών. Επίσης από την άφθαστη τέχνη της ψηφιδωτής αγιογραφίας που απεικονίζεται άριστα στην αποκαλυφθείσα, μετά το 1934, Πλατυτέρα των Ουρανών. Η πολυμελής χορωδία άδουσα τους βυζαντινούς ύμνους και το ευχαριστήριο “Τη Υπερμάχω” έδινε την αίσθηση ουράνιας παρουσίας, όπως διαπίστωναν οι πρέσβεις του Βλαδίμηρου του Κιέβου στην Κωνσταντινούπολη. Η ύπαρξη και η λειτουργία της Αγίας Σοφίας ήταν αποφασιστικός παράγοντας για την επιλογή του ορθόδοξου δόγματος από τους Ρώσους το 988 μ.Χ.
Η ανέγερση της βυζαντινής εκκλησίας αποτέλεσε παγκόσμιο αρχιτεκτονικό επίτευγμα, αξεπέραστο για περίπου χίλια χρόνια, μέχρι που ο Μπρουνελέσκι ανέγειρε τον καθεδρικό του Ντουόμο στη Φλωρεντία με διπλό εσωτερικό τρούλο και γοτθικά τόξα. Η στέγαση τρούλου τέτοιας έκτασης ήταν ακατόρθωτη για όλο τον αρχαίο κόσμο και αποτυπώνεται έως σήμερα στην ανοικτή οπή του ατελούς τρούλου στο Πάνθεον της Ρώμης.
Η ίδια η στεγαστική επιλογή του τρούλου της Αγίας Σοφίας δείχνει τη βαθύτατη ελληνικότητα της προσέγγισης προς το Θείο, με κριτήριο το μέτρο. Ο τρούλος ανεγείρεται φιλόδοξα προς τον ουρανό και συγκατανεύει κατερχόμενος επί της Γης. Αυτό συντελείται με τον καμπύλο τρόπο, που δείχνει μεν τα όρια του ανθρώπινου εφικτού αλλά και την ήδη κατορθωθείσα ανύψωσή του. Η αντιπαραβολή της Αγίας Σοφίας με τις αιχμηρές και οξυκόρυφες απολήξεις των δυτικών καθεδρικών ναών δείχνει την ουσιώδη πολιτισμική διαφορά.
Ο σουλτάνος Αχμέτ φιλοδόξησε στο απόγειο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να ξεπεράσει το κλέος του ελληνότροπου χριστιανικού ναού. Ανέγειρε το Μπλε Τζαμί στον παλαιό Ιππόδρομο, απέναντι από την Αγία Σοφία, για να είναι συγκρίσιμα τα μεγέθη. Το αποτέλεσμα ήταν η ορατή και σήμερα διαπίστωση της συγκριτικής αποτυχίας, που οδήγησε και στη δυσμένεια τον μουσουλμάνο αρχιτέκτονα.
Τούτο διότι άλλο είναι πολιτισμός που μετουσιώνεται σε ισχυρή απόδειξη και άλλο ισχύς που προσπαθεί να δημιουργήσει πολιτισμό.
Συνοπτικά, η Αγία Σοφία είναι ένα οικοδόμημα απόδειξη της ελληνικότητας ως ενδιάμεσης πολιτισμικής πρότασης οικουμενικού χαρακτήρα που παρεμβαίνει ανάμεσα στην άπειρη Δύση και την απέραντη Ανατολή. Η διαχρονική κορυφαία θέση της εκκλησίας στη συλλογική συνείδηση του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας είναι αναντικατάστατη σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο σύμβολο.
Κίνηση ισχύος
Το 1453 η εκκλησία μετατρέπεται σε τζαμί ως αποτέλεσμα της Άλωσης. Το 1934 ο Κεμάλ Ατατούρκ αποφασίζει να τη μετατρέψει σε μουσείο. Τούτο είναι μέρος της στοχευμένης προσπάθειας να καταστεί η Τουρκία σύγχρονο κοσμικό κράτος. Ήταν ένδειξη σεβασμού προς τον δυτικό πολιτισμό και τα πρότυπα στα οποία επιδίωκε να ενταχθεί η νεαρή τότε δημοκρατία που εκσυγχρονιζόταν προκειμένου να αφήσει πίσω την οθωμανική πολιτική παράδοση και την αντίστοιχη θρησκευτική του χαλιφάτου.
Η ισλαμιστική πολιτική του προέδρου Ερντογάν μεθόδευσε ήδη τη μετατροπή της αρχαίας εκκλησίας σε τζαμί. Σήμερα, 24 Ιουλίου 2020, τελείται εκεί η πρώτη μετά το 1934 προσευχή προς τον Αλλάχ με τη συμμετοχή μουσουλμάνων ηγετών ανά τον κόσμο μετά από πανηγυρική προετοιμασία.
Σε έναν σύγχρονο κόσμο που διά της αλληλοψηλάφισης των πολιτισμών προσπαθείται να ανευρεθεί και να υιοθετηθεί ό,τι είναι συμβατό, συγκλίνον και καλό για την κοινή συμπόρευση της παγκόσμιας κοινότητας προς το μέλλον, αυτή η πολιτική επιλογή είναι έντονη και ηχηρή παραφωνία.
Δεν είναι όμως ούτε τυχαία ούτε και παροδική. Χρειαζόταν άραγε ένα επιπλέον τζαμί για τις λατρευτικές ανάγκες στην Τουρκία μετά τα 85.000 που λειτουργούν εκεί; Για όσους έχουν αμφιβολίες, ο ισλαμιστής πρόεδρος υπενθύμισε ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής ήταν πολιτικός ηγέτης και των ορθοδόξων.
Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι πολιτισμικό σάλπισμα επαναφοράς της Τουρκίας ως ηγέτιδας χώρας στο παγκόσμιο Ισλάμ.
Είναι κίνηση περιφρόνησης της Δύσης και προβολής ισχύος απέναντί της, εκμεταλλευόμενη τη διάσπασή της. Τούτο επιχειρείται καθώς τα δημογραφικά και οικονομικά δεδομένα της Τουρκίας και άλλοι δείκτες τοπικής ισχύος τής επιτρέπουν πολιτική ευελιξία. Της επιτρέπουν αυτονόμηση και σύνδεση με τις αναδυόμενες ανά τον κόσμο δυνάμεις, αντί για το έως τώρα μονοπώλιο ένταξης στους δυτικούς θεσμούς. Και η σύγχρονη Δύση αντίστοιχα πρέπει να θυμάται ότι η άλωση της Πόλης και η διάρρηξη του Ελληνισμού έφερε τρεις διαδοχικούς βενετοτουρκικούς πολέμους και τους Οθωμανούς στην Κριμαία και στις πύλες της Βιέννης.
Είναι κίνηση απόρριψης της παγκοσμιοποίησης κατά το μέρος που η τελευταία στοχεύει στη σκίαση των πολιτιστικών διαφορών ως στοιχείων που χωρίζουν την παγκόσμια κοινότητα και πλήρης επιβεβαίωση των εφιαλτών του Χάντιγκτον περί πολέμου των πολιτισμών.
Είναι συμβολική κίνηση επαναφοράς του Ισλάμ ως στοιχείου ισχύος στη Μεσόγειο, με την Τουρκία να προσεταιρίζεται τις εκδοχές του πολιτικού Ισλάμ (Μουσουλμανική Αδελφότητα, Χαμάς κ.λπ.) στο μέτρο που και οι τελευταίες απορρίπτουν τη δυτική επιρροή και αυτονομούνται σε ενότητα ως τοπικοί και διεθνείς δρώντες.
Είναι κίνηση ωμής κυριαρχικής βούλησης και επιβολής απέναντι στη διαιρεμένη, και λόγω ουκρανικού ζητήματος, Ορθοδοξία.
Είναι κίνηση περαιτέρω απαλοιφής της ελληνικότητας και των πολιτιστικών ερεισμάτων της στην εδαφική επικράτεια της Τουρκίας, που συντελέστηκε πρόσφατα με τη μετατροπή σε τζαμί της Μονής της Χώρας, της Αγίας Σοφίας της Βιζυής και της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας, μετά τη γενομένη καταστροφή των υπολοίπων μετά το 1922 στη Μικρασία και το 1974 στην κατεχόμενη Κύπρο.
Για να μην καταλείπεται αμφιβολία, τα εγκαίνια του τζαμιού της “Αγίας Σοφίας” συνδυάζονται με την προβολή στρατιωτικής ισχύος στο Καστελόριζο και στη θάλασσα του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.
Όποιος οικείος δεν αντικρίζει την ωμή βία ή ερμηνεύει με παρακλητική αναβλητικότητα τη σημασία της κίνησης αυτής, απλά απωθεί από τη σκέψη και τον σχεδιασμό του τα μελλούμενα.
Ημέρα θλίψης
Ενώ είναι ξεκάθαρο ότι η πρόοδος της σύγχρονης Ελλάδας θα επέλθει από το μερίδιο της συμμετοχής της στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση και ιδίως τη βιοτεχνολογία και την ρομποτική...
Ενώ είναι προφανές ότι προέχει η παραγωγική ανασύνταξη και η αποκατάσταση της αξιοπιστίας των θεσμών μετά από δεκαετή οικονομική κρίση που ανέδειξε τις μεταπολιτευτικές στρεβλώσεις...
Ενώ είναι πρόδηλο ότι η ενδεδειγμένη οδός είναι η πρόοδος της δημοκρατίας και η εμβάθυνσή της με αξιοκρατική ισοκατανομή του κοινού αγαθού κατά τρόπο που να ενδυναμώνει τον λαό...
Παρά τούτα τα πασιφανή, είμαστε υποχρεωμένοι να μένουμε αιχμάλωτοι της γεωγραφίας και της ανισοκατανομής ισχύος στη γειτονιά μας, που προβάλλεται όλο και πιο έντονα εις βάρος μας.
Η 24η Ιουλίου, ημέρα υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης, επελέγη από την ηγεσία της γείτονος χώρας ως ημέρα πολιτισμικού σαλπίσματος για την ανατροπή της. Η μέρα αυτή είναι ημέρα θλίψης και περισυλλογής.
Οι απαντήσεις στην πρόκληση είναι θέμα σχεδιασμού που υπάρχει ήδη και διαμορφώνεται. Ο γράφων δηλώνω αισιόδοξος.
Η ενεργητικότητα και η αισιοδοξία δίνει διεξόδους στο αιγαιακό πεδίο αντιπαράθεσης, που είναι καταρχήν, λόγω της ποικιλόμορφης γεωγραφίας του, οδυσσεϊκό. Και όπως διδάσκουν τα ομηρικά έπη, ο πολυμήχανος θαλασσοπόρος Οδυσσέας υλοποίησε και τους δύο στόχους του και ανέδειξε περισσότερο πολιτισμό από την ωμή προβολή ισχύος του χερσαίου και ογκώδους Αχιλλέα.
* Ο Νίκος Κ. Σκουλάς είναι δικηγόρος και περιφερειακός σύμβουλος Κρήτης.
