Γράφει ο Νίκος Κοσμαδάκης
Τις τελευταίες εβδομάδες, η εξάπλωση του νέου ιού (Covid-19) μονοπωλεί το ενδιαφέρον στη δημόσια συζήτηση. Είναι ένας νέος ιός ο οποίος είναι φονικότερος από τον ιό της γρίπης και μεταδίδεται σχετικά εύκολα. Η εξάπλωσή του σε πολλές χώρες της υφηλίου ταυτόχρονα γρήγορα τον έκανε να προσλάβει διαστάσεις πανδημίας.
Και η πανδημία είναι ένα αναμφισβήτητα κοινωνικό γεγονός με προεκτάσεις οικονομικές, πολιτιστικές και πολιτικές. Την ίδια στιγμή έχει λάβει διαστάσεις και θρησκευτικές. Παρά την εποχή της μετα-νεωτερικότητας και της πλήρους εκκοσμίκευσης των αστικών κοινωνιών, η εξάπλωση του νέου ιού αποτέλεσε σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ αξιωματούχων της Εκκλησίας και κοσμικών που είχαν ως σημαία τη Λογική. Αρχικά, η αντιπαράθεση ξεκίνησε με το εάν οι πιστοί πρέπει να μεταλαμβάνουν τη Θεία Κοινωνία, που, σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, είναι το Σώμα και το Αίμα του Ιησού Χριστού. Οι βαθιά θρησκευόμενοι και οι ιερείς ασπάστηκαν την άποψη πως ουδείς έχει νοσήσει ανά τους αιώνες. Την ίδια στιγμή, η επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρει πως ο ιός μπορεί να μεταφερθεί από το ίδιο κουτάλι.
Σε δεύτερη φάση, η αντιπαράθεση αφορούσε το κλείσιμο των Ιερών Ναών. Η Ιερά Σύνοδος της Αρχιεπισκοπής Αθηνών έλαβε μια απόφαση η οποία δεν ήταν ξεκάθαρη και άφηνε πολλά ερωτηματικά για τον πιστό. Η κυβέρνηση αποφάσισε να κλείσει τις εκκλησίες, καθώς με αυτόν τον τρόπο θα αποφευχθεί ο συνωστισμός. Όπως αναφέρει ξανά η επιστημονική βιβλιογραφία, σε κλειστούς χώρους είναι εύκολη η μετάδοση του ιού λόγω των σταγονιδίων που προέρχονται από τον βήχα, την ομιλία κ.τ.λ.
Υπό αυτήν την οπτική, θεώρησα σημαντικό να αναφέρω τι θα έλεγαν σήμερα εάν ζούσαν δύο σπουδαίοι φιλελεύθεροι διανοητές. Ο πρώτος είναι ο Τζον Λοκ ή αλλιώς για να χρησιμοποιήσω εκκλησιολογικούς όρους ο “πάπας του φιλελευθερισμού”. Και ο άλλος είναι ο Τζον Ρολς.
Ο Λοκ θα ξεκινούσε με την παραδοχή πως η ύπαρξη του Θεού δεν τίθεται σε αμφισβήτηση. Θεός υπάρχει. Αλλά Θεός δεν είναι κάτι το αιώνιο και το μη προσιτό. Θεός δεν είναι μια ανυπέρβλητη οντότητα που την αντιλαμβανόμαστε έξω από τις αισθήσεις. Την όποια γνώση την αντιλαμβανόμαστε μέσα από τις αισθήσεις μας, δηλαδή μέσα από την όραση, την αφή, την ακοή κ.τ.λ. Επομένως, Θεός υπάρχει αλλά δε βρίσκεται στα σύννεφα.
Ο Λοκ θα έβαζε έπειτα το ακροατήριο να αναστοχαστεί. Και να σκεφτεί: Ο Θεός είναι ο δημιουργός του σύμπαντος. Δημιούργησε τον άνθρωπο και έπειτα δημιούργησε τα φυτά και τα ζώα, αλλά και την άυλη “ύλη”. Εφόσον είναι δημιουργός, με ποιον τρόπο μπορούμε να τον κατανοήσουμε; Την ίδια στιγμή δεν τον βλέπουμε ούτε τον αγγίζουμε ούτε τον ακούμε. Αφού λοιπόν θα υπάρξει μια... εκκωφαντική σιωπή στο ακροατήριο, ο Λοκ θα απαντήσει ότι τον Θεό πρέπει να τον ανακαλύψουμε. Δημιούργησε αυτόν τον κόσμο και έπειτα φέρθηκε αδιάφορα. Και εμείς οφείλουμε να κατανοήσουμε την ύπαρξή του μέσα από τη μελέτη των φυσικών νόμων. Ακριβώς η Φυσική είναι το διαβατήριο για την κατανόηση του Κόσμου.
Προεκτείνοντας τον συλλογισμό του Λοκ, εκείνοι που θα είναι φορείς της εξειδικευμένης γνώσης οφείλουν να τη μεταλαμπαδεύσουν στους ανθρώπους που δεν είναι φορείς της. Και μάλιστα να τη μεταλαμπαδεύσουν με όσο γίνεται πιο απλά λόγια ώστε να γίνουν κοινωνοί της θείας γνώσης. Και μετάδοση γνώσης σημαίνει μεταφορά αποθέματος εμπειρίας, η οποία καταργεί τις προαιώνιες μεταφυσικές αλήθειες. Και τι θα συμβούλευε τους πιστούς που θα θέλουν να κοινωνήσουν;
Η επιστήμη έχει ανακαλύψει τους νόμους που διέπουν τη θεία τάξη και εμείς πρέπει να τους τηρήσουμε ευλαβικά εάν θέλουμε να “αγγίξουμε” τον Θεό. Επομένως, δεν πρέπει να παρευρισκόμαστε ούτε σε κλειστούς χώρους ούτε να κοινωνούμε, γιατί με αυτόν τον τρόπο ερχόμαστε σε ευθεία αντίθεση με τους επιστημονικούς νόμους οι οποίοι είναι δημιούργημα του Θεού.
Τι θα έλεγε όμως ο σπουδαιότερος κοινωνικός φιλόσοφος του 20ού αιώνα, ο Τζον Ρολς;
Ο Τζον Ρολς θα παρατηρούσαμε πως το ζήτημα της Θείας Κοινωνίας και του συνωστισμού είναι ζητήματα στα οποία επικρατεί πολυφωνία. Πολλοί άνθρωποι εκφράζουν τις αντιλήψεις τους και ο καθένας υποστηρίζει την αντίληψή του σε διαφορετική επιχειρηματολογία. Ένας βαθιά θρησκευόμενος άνθρωπος θα υποστήριζε ότι η Θεία Κοινωνία είναι το Σώμα και το Αίμα του Ιησού Χριστού, ωστόσο όμως η Πολιτεία πρέπει να παρέμβει. Ένας άνθρωπος που ανήκει στον επιστημονικό κόσμο θα έλεγε πως πρέπει να αποφευχθεί ο συνωστισμός και η Θεία Μετάληψη, καθώς η μετάδοση σταγονιδίων είναι πιθανή. Ένας κυβερνητικός παράγοντας θα λειτουργούσε ωφελιμιστικά. Και κάπως έτσι λειτούργησε η κυβέρνηση. Θα έβλεπε ποια κατάσταση θα έχει περισσότερα πολιτικά οφέλη με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Το κλείσιμο των εκκλησιών θα είχε απώλειες για το εκλογικό ακροατήριο, καθώς μια σημαντική μερίδα της ελληνικής κοινωνίας είναι βαθιά ορθόδοξη χριστιανική. Η κυβέρνηση αποφάσισε να κλείσει τους Ιερούς Ναούς, καθώς η δημόσια υγεία τάχθηκε υπεράνω των όποιων θρησκευτικών και μεταφυσικών αντιλήψεων. Απέναντι σε αυτές τις στάσεις, οι οποίες αποκαλύπτουν κοσμοθεωρητικές απόψεις, ο Τζον Ρολς τι θα έλεγε;
Ο Ρολς θα υποστήριζε πως είναι λανθασμένο να οδηγηθούν επιστήμη και θρησκεία σ’ έναν ανελέητο “πόλεμο” με φόντο ποιος είναι φορέας της αλήθειας. Η ύπαρξη διαφορετικών αντιλήψεων δεν πρέπει να οδηγεί σε σύγκρουση αλλά σε καταλαγή. Γι’ αυτόν τον λόγο, οφείλουμε ως έλλογα όντα να απομονώσουμε έναν χώρο δημόσιας χρήσης του Λόγου. Αυτός είναι ο χώρος της πολιτικής και των δικαϊκών θεσμών. Και έπειτα, οφείλουμε να έρθουμε σε ένα είδος διαβουλευτικής συζήτησης, όπου σε αυτόν τον χώρο θα συμφωνήσουμε όλοι να καταθέσουμε απόψεις οι οποίες δεν είναι μεταφυσικές αλήθειες. Απεναντίας, πρέπει να τοποθετήσουμε εντός του διαβουλευτικού χώρου επιχειρήματα τα οποία είναι προϊόντα νόησης έλλογων πολιτών. Και η όποια αντιπαράθεση σε επίπεδο επιχειρημάτων πρέπει να είναι και με τη σειρά της έλλογη. Δηλαδή οι έλλογοι πολίτες παράγουν εύλογα επιχειρήματα τα οποία με τη σειρά τους παράγουν εύλογες αντιπαραθέσεις.
Έτσι οι πολίτες φτάνουν σε ένα συμπέρασμα το οποίο είναι προϊόν συναίνεσης μεταξύ τους. Και επειδή οι πολίτες το αποφάσισαν, αυτός και μόνο είναι αναγκαίος λόγος ώστε το συγκεκριμένο συμπέρασμα να γίνει σεβαστό. Οι μεταφυσικές αντιλήψεις όμως μένουν μακριά στη θεωρία του Τζον Ρολς. Επομένως, ως προς τη Θεία Κοινωνία, πρέπει να υπακούσουμε την επιστήμη. Γιατί η χριστιανική μεταφυσική δεν ενέχει επιχειρήματα τα οποία διαθέτουν λογική βάση.
Τόσο ο Τζον Λοκ όσο και ο Τζον Ρολς, μέσα από της φιλοσοφική τους δραστηριότητα, θα υποδείκνυαν πως δεν είναι ορθό να μην υπακούει ο Έλληνας πολίτης στις επιταγές της επιστήμης. Θα το τόνιζαν όμως; Θα λειτουργούσαν ως φωτεινοί φάροι στην Ελλάδα της υγειονομικής κρίσης και θα διαλαλούσαν την αλήθεια μέσα από τις φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις;
Προσωπική μου άποψη: Ο Ρολς θα υποστήριζε την άποψή του αλλά δε θα επιθυμούσε να τη δεχτούμε ως θέσφατο. Ένας άνθρωπος που αφιέρωσε ολόκληρη σχεδόν τη ζωή του για να αναλύσει την κοινωνική δικαιοσύνη και τα θεμέλια του πολιτικού φιλελευθερισμού είναι πρακτικά αδύνατο να έβαζε στόχο ζωής να έρθει σε απόλυτη ρήξη με τα θρησκευτικά “πιστεύω” της Ελλάδας. Η μετριοπάθειά του δε θα του επέτρεπε.
Από την άλλη, ο Τζον Λοκ είναι σίγουρο πως θα δε το διαλαλούσε. Και ο λόγος είναι πως ο ίδιος έκανε πάρα πολλές υποχωρήσεις σε κοινές πεποιθήσεις, σε αυτά που πιστεύει ο κόσμος και γι’ αυτόν τον λόγο το έργο του έχει πολλές θρησκευτικές αντιφάσεις. Παρά τον ριζοσπαστικό του χαρακτήρα του έργου του, ο Λοκ είχε θρησκευτική μετριοπάθεια και σε καμία περίπτωση δεν ήθελε να εξευμενίσει τις αντιλήψεις του χριστιανικού πληθυσμού της Αγγλίας του 17ου αιώνα.
