Η Δημοκρατία είναι ένα νεοσύστατο και παράλληλα αρχαίο φαινόμενο. Εγκαθιδρύθηκε στην Αρχαία Ελλάδα μέσα από τη συνάντηση των πολιτών στην Πνύκα (Εκκλησία του Δήμου) και καθιερώθηκε στη συνείδηση των πολιτών ως άρτιο πολίτευμα περίπου τον 18ο αιώνα μετά την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση. Έπρεπε να μεσολαβήσει πνευματικά ο Διαφωτισμός, ο οποίος κράτησε μια θετική στάση απέναντι στη Δημοκρατία. Στοιχεία δημοκρατία υπήρξαν και στην περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Μέχρι και σήμερα, η δημοκρατία έχει λιγότερους αιώνες ζωής σε σχέση με άλλες πολιτειακές καταστάσεις, όπως είναι η αριστοκρατία ή η βασιλεία. Σήμερα ομόφωνα θεωρούμε πως η Δημοκρατία είναι ένα άριστο πολίτευμα γιατί διασφαλίζει τους όρους διαβίωσης των πολιτών μέσα σε συνθήκες ελευθερίας κα ισότητας. Εάν ένας πολίτης τιμωρηθεί χωρίς να υπάρχει προφανή αιτία ή αφορμή, τότε ο διώκτης του πρέπει να τιμωρηθεί. Γιατί λειτούργησε με παράτυπο τρόπο, προσβάλλοντας την ελευθερία του (εργασιακή, κοινωνική, προσωπική), και παράλληλα ο διώκτης αγνόησε την ιδιότητα του πολίτη ως φορέας ίσης ηθικής δυνατότητας. Κοινωνία εντός δημοκρατικού πλαισίου σημαίνει πως οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι και παράλληλα αυτοπροσδιορίζονται ως φορείς ίσης ηθικής δυνατότητας μεταξύ τους.
Οι δε νόμοι είναι γραπτά κείμενα που συντάκτες είναι οι ίδιοι οι πολίτες (Ρουσό, “Κοινωνικό Συμβόλαιο”). Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες είτε συγκεντρώνονται και ψηφίζουν γραπτούς κανόνες με δεσμευτική ισχύ, που ισχύουν για όλους (γενική βούληση), είτε επιλέγουν ένα σώμα αντιπροσώπων οι οποίοι καλούνται να στοχαστούν πάνω στο συλλογικό συμφέρον και να ψηφίσουν κανόνες οι οποίοι είναι επιθυμητοί από την κοινωνία των πολιτών. Το γεγονός πως η μειοψηφία αποδέχεται την άποψη που πλειοψηφεί είναι δείγμα της κανονιστικής εμβέλειας της Δημοκρατίας.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Δημοκρατίας είναι η μη χρήση όπλων για την ευθυγράμμιση της ατομικής βούλησης με τη βούληση του Κράτους, το οποίο έχει το μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Σε μια Δημοκρατία μπορείς να επιλέξεις εάν θέλεις να είσαι σοσιαλιστής, αναρχικός, φιλελεύθερος, μορφωμένος, αμόρφωτος. Το προσωπικό σχέδιο ζωής σου καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις ατομικές σου επιλογές. Αυτό βέβαια δεν ισχύει σε πολιτειακές καταστάσεις, όπως η συνταγματική μοναρχία ή η βασιλεία. Εκεί ο πολίτης οφείλει να ευθυγραμμίσει τις πεποιθήσεις του με αυτά που ο ισχυρός υποστηρίζει.
Αυτά είναι τα κανονιστικά πλεονεκτήματα της Δημοκρατίας. Η ελευθερία που μετουσιώνεται σε μια δυνατότητα διαμόρφωσης σχεδίου ζωής βάσει ατομικών επιλογών, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος προσβολής της σωματικής ακεραιότητας, και η ισότητα που μετατρέπεται σε μια ενδιάθετη δυνατότητα του κάθε προσώπου να ρυθμίζει μέσω της βούλησής του τον συλλογικό βίο. Παρά τα ασυγκράτητα πλεονεκτήματα, δεν είναι λίγοι εκείνοι οι πολίτες που θεωρούν τη δημοκρατία ως ένα πολίτευμα ασταθές, με πολλές ανεπάρκειες. Το παράδοξο της Δημοκρατίας είναι πως έχουν υπάρξει γενεές ανθρώπων στο παρελθόν που προσπάθησαν να μετατρέψουν την αριστοκρατία ή τη βασιλεία, με κόστος ζωής, σ’ ένα δημοκρατικό καθεστώς, ενώ σήμερα υπάρχουν μερίδες ανθρώπων που εκφράζονται με τα χειρότερα λόγια για τη Δημοκρατία και τους θεσμούς της (Σούρλας, “Δημοκρατία και Αυτονομία”).
Μια τέτοια αντίληψη είναι επικίνδυνη, γιατί θέτει σε δοκιμασία την αξιοπιστία του δημοκρατικού καθεστώτος, που η ιστορική εμπειρία έχει αποφανθεί θετικά. Ωστόσο, η ιστορική εμπειρία είναι χρήσιμη, προκειμένου να λειτουργήσει ως πυξίδα στην ανάλυσή μας. Για να απαντηθεί η συστηματική κριτική στη Δημοκρατία, πρέπει να γίνει σαφής αναφορά στις απειλές της Δημοκρατίας και πώς γεννήθηκαν.
Η Δημοκρατία έχει μία απειλή, και είναι ο λαϊκισμός. Αυτή ήταν η απειλή της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, καθώς ο δήμος είχε πέσει ουκ ολίγες φορές θύμα στη ρητορική δεινότητα δημαγωγών. Αυτή είναι η απειλή των δημοκρατιών σήμερα, όταν πολιτικοί ηγέτες για να αναρριχηθούν στην εξουσία κάνουν χρήση επικοινωνιακών τεχνασμάτων, αδιαφορώντας για τις συνέπειες.
Ο Πλάτων (“Πολιτεία”) υποστηρίζει πως η Δημοκρατία εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε τυραννία εάν κάποιος εγγυηθεί τη διανομή των εκτάσεων στους φτωχότερους. Ο εμφύλιος πόλεμος πλουσίων-φτωχών παρουσιάζεται ως ένα αναπόφευκτο κοινωνικό γεγονός και έπειτα το σύνολο των πολιτών, απελπισμένο και απογοητευμένο, θα ανατρέξει σ’ έναν τύραννο. Μπορεί η τυραννία να είναι κατακριτέα στον δυτικό πολιτισμό, ωστόσο ο λαϊκισμός υφίσταται. Οι λαϊκίστικές δυνάμεις κάνουν αναφορά στο κοινωνικό και οικονομικό χάσμα πλουσίων-φτωχών, χωρίς να υπάρχει συντεταγμένο σχέδιο αντιμετώπισης του εισοδηματικού χάσματος. Στο πλαίσιο μιας ρητορικής που στοχεύει στην αναρρίχηση της εξουσίας, ο λαϊκισμός είναι εμφανής ως μια αβαθής ιδεολογία που την υιοθετούν κόμματα του φιλελεύθερου, σοσιαλιστικού και συντηρητικού τόξου. Ο λαϊκισμός ενυπάρχει σε κάθε δημοκρατική κατάσταση. Γιατί ο λαϊκισμός είναι τέκνο της Δημοκρατίας και οι σπερματικές ουσίες που γεννούν τη Δημοκρατία είναι το περίσσευμα ελευθερίας και της σταθερής θέσης πως ο καθένας πρέπει να λέει, εφόσον επικρατεί ο πανίσχυρος νόμος της ισότητας.
Πώς όμως η Δημοκρατία μπορεί να περιορίσει τον λαϊκισμό; Μέσω της ενημέρωσης των πολιτών και της επίγνωσης πως η Δημοκρατία είναι ένα αγαθό που πρέπει να προασπιστεί όχι από την πολιτική ελίτ, αλλά από την κοινωνία των πολιτών. Ακριβώς όπως ένας άνθρωπος αισθάνεται δεσμούς αλληλεγγύης με την οικογένειά του, με τον ίδιο τρόπο πρέπει να αισθάνεται όταν η Δημοκρατία απειλείται. Μια ενδεχόμενη απειλή στη Δημοκρατία σημαίνει απειλή στο σχέδιο ζωής που εγώ ο ίδιος είμαι ο διαμορφωτής.
Πρέπει επίσης να κατανοηθεί πως η Δημοκρατία είναι πρώτα και κύρια ένα πολίτευμα παιδευτικό και δεν αφορά τον πολιτικό, δηλαδή εκείνο που ασχολείται επαγγελματικά με τη διαχείριση των δημοσίων ζητημάτων, αλλά τον πολίτη. Ο πολίτης οφείλει να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο του σε μια Δημοκρατία και όχι να είναι παθητικός δέκτης μηνυμάτων. Οφείλει να κατανοεί τα νομοσχέδια και να σκέφτεται τη συνολική ωφέλεια ως αυτοσκοπό της πόλεως. Μέσα από παρεμβάσεις και πρωτοβουλίες, οφείλει να κινητοποιεί την Πολιτεία, ώστε η τελευταία να επιβάλλει τα αναγκαία θεσμικά αντίβαρα (checks and balances), προκειμένου η Δημοκρατία να μη μετατραπεί οχλοκρατία. Ειδικά σε κράτη τα οποία δεν έχουν πλούσια συνταγματική ιστορία, η θέσπιση τέτοιων μηχανισμών ελέγχου θα δημιουργήσει συνθήκες ώριμες για την εδραίωση της Δημοκρατίας.
Η Δημοκρατία είναι ευθύνη όλων μας. Είναι συλλογική υπόθεση. Η Δημοκρατία έχει γεννήσει τους συνταγματικούς θεσμούς, το Σύνταγμα και κυρίως τις αξιακές ιδέες της ελευθερίας και της ισότητας. Έχει γεννήσει και τον λαϊκισμό, ο οποίος συνδέεται στενά και ανταλλακτικά με την πολιτική. Και εκεί εναπόκειται το ηθικό χρέος του πολίτη να κατακεραυνώνει όποιον προσπαθεί να τον χειραγωγήσει με τρόπους ανέντιμους.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
