Ο οικονομικός φιλελευθερισμός σημαίνει πρακτικά τη μη επέμβαση του Κράτους και την ευχέρεια (ικανότητα ή ακόμη και δυνατότητα) που έχει το άτομο να προβαίνει σε οικονομικές επιλογές που αφορούν στο ίδιο με βάση τις έλλογες ικανότητές του (εξυπνάδα). Από την άλλη, ο πολιτικός φιλελευθερισμός σχετίζεται με την αστική Δημοκρατία, το Κοινοβούλιο και τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα.
Ο οικονομικός φιλελευθερισμός γεννήθηκε μέσα από τα γραπτά του Άνταμ Σμιθ, ενώ ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι προϊόν του Διαφωτισμού. Γεννήθηκε μέσα από τη συγγραφή των Κοινωνικών Συμβολαίων (Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ) και μετουσιώθηκε ως πρόταγμα μέσα από τη Γαλλική Επανάσταση, η οποία είχε αναμφισβήτητα ένα εθνικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Εθνικό γιατί ο υπήκοος έγινε πολίτης και κοινωνικό γιατί το κοινωνικά ωφέλιμο εδράζεται στο τρίπτυχο “ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη”.
Η οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας δοκίμασε τις αντοχές του οικονομικού φιλελευθερισμού σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, φέροντας στην επιφάνεια κριτικές και αντιρρήσεις από θεωρητικούς και στοχαστές που στόχευαν στην περαιτέρω κρατικοποίηση δημόσιων τομέων και θεωρώντας το Κράτος ως βασικό μοχλό οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, η ευρωπαϊκή οικονομική κρίση έδωσε τη δυνατότητα στους μαρξιστές αναλυτές να κάνουν λόγο για τις εγγενείς αδυναμίες του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής, θεωρώντας πως η ευρωπαϊκή κρίση είναι απότοκο του καπιταλισμού... Ακριβώς όπως η οικονομική κρίση που έπληξε τόσο τις ΗΠΑ όσο και την Ευρώπη το 1929, παρά τις διαφορετικές αιτίες και συγκυρίες.
Η οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας δοκίμασε τις αντοχές του οικονομικού φιλελευθερισμού σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, φέροντας στην επιφάνεια κριτικές και αντιρρήσεις από θεωρητικούς και στοχαστές που στόχευαν στην περαιτέρω κρατικοποίηση δημόσιων τομέων και θεωρώντας το Κράτος ως βασικό μοχλό οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης
Ο πολιτικός φιλελευθερισμός, καθ’ όλη τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, δεν αμφισβητήθηκε. Τουλάχιστον στον βαθμό που έπρεπε. Η αυξανόμενη ανεργία, οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης και το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής κοινωνίας βρέθηκε κάτω από το όριο της φτώχιας δεν τροφοδότησαν τη σκέψη τόσο διανοουμένων όσο και πολιτών ώστε να ασκηθεί μια εποικοδομητική και ουσιαστική κριτική πάνω στο “νέο κοινωνικό κράτος και εργασιακό καθεστώς”, όπως διαμορφώθηκε κατά τα χρόνια της κρίσης. Όταν παραβιάζονται συνθήκες ή κανόνες που θέτουν σε αμφισβήτηση την αξιοπρεπή διαβίωση του ατόμου, τότε οι θεωρητικοί του πολιτικού φιλελευθερισμού δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να μένουν απαθείς. Οφείλουν να βρίσκονται σε αφύπνιση, ενημερώνοντας τους πολίτες. Και για ποιο λόγο πρέπει να βρίσκονται σε επαγρύπνηση; Γιατί τέτοια ζητήματα που αφορούν την αξιοπρέπεια του προσώπου υπερβαίνουν τις όποιες κομματικές περγαμηνές και γίνονται πανανθρώπινα. Σε κάθε περίπτωση, δεν ασκήθηκε εποικοδομητική κριτική πάνω στις “τρομακτικές αλλαγές” που έφερε ο οικονομικός φιλελευθερισμός στην αξιοπρέπεια του προσώπου από τους θεωρητικούς της Δημοκρατίας.
Κρίση, ασχέτως και αν δεν έγινε αντιληπτή, πολιτικού φιλελευθερισμού ήρθε μετά την προσφυγική κρίση του 2015. Η προσφυγική κρίση του 2015 έφερε στην επιφάνεια ζητήματα που αφορούν τόσο τον πυρήνα της θεωρίας της Δημοκρατίας όσο και τη δημόσια πολιτική. Ποιες πολιτικές πρέπει να εφαρμόσει η κρατική εξουσία ώστε να δημιουργήσει συνθήκες αξιοπρέπειας στους χιλιάδες πρόσφυγες που ήρθαν στην Ευρώπη; Ποια θα πρέπει να είναι η στάση της εκάστοτε κρατικής εξουσίας σε τομείς όπως η Παιδεία, που αναπόφευκτα φέρει τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικά ομάδων; Κράτη, όπως η Ελλάδα, επιθυμούν να απορρίψουν τη μονολιθική τους ταυτότητα, δηλαδή “ένα έθνος-ένα κράτος” και να γίνουν πολυπολιτισμικά; Η προσφυγική κρίση είναι ένα καλό παράδειγμα ώστε να αποδειχτούν εμπράκτως οι ικανότητες και οι δεξιότητες της Ε.Ε.; Και ίσως το σημαντικότερο από ηθική σκοπιά το ερώτημα: Πώς πρέπει να φερόμαστε στον Άλλο;
Ένα ερώτημα αυστηρά προσωπικό. Εάν ωστόσο δούμε την άνοδο ακροδεξιών κομμάτων από το 2015 μέχρι και σήμερα (τις πρόσφατες ευρωεκλογές), θα διαπιστώσουμε πως υπάρχει ένα έντονο αίσθημα δυσπιστίας απέναντι στο ξένο και διαφορετικό. Και δυστυχώς, πολλοί πολιτικοί σχηματισμοί εργαλειοποιούν τον φόβο των πολιτών για ψηφοθηρικούς λόγους, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν την πολιτισμική ετερότητα όχι ως πλούτο, αλλά ως μια ενδεχόμενη απειλή. Και το ερώτημα παραμένει 4 χρόνια μετά τη μεγάλη προσφυγική κρίση, με τις ροές των προσφύγων να είναι αυξημένες φέτος σε σχέση με πέρυσι: Πώς πρέπει να φερόμαστε απέναντι στο διαφορετικό;
Σε κάθε ευρωπαϊκή δημοκρατία, οι πολίτες νιώθουν περήφανοι που ζουν σ’ ένα καθεστώς πολιτικού φιλελευθερισμού, σ’ ένα καθεστώς που ασπάζεται τις ιδέες της ελευθερίας και ισότητας. Ο πολιτικός όμως φιλελευθερισμός δεν είναι σε καμία περίπτωση μια μορφή αστικής απόλαυσης, με την έννοια πως ο πολίτης απλά πρέπει να είναι χαρούμενος που διαβιοί σ’ ένα τέτοιο καθεστώς, όπου τα δικαιώματά του είναι κατοχυρωμένα και κανένας δε θα επιβάλει τη βούλησή του στον άλλο. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός απαιτεί από τα άτομα να ηθικοποιηθούν και να ενσωματώσουν στη σκέψη την ιδέα του πολιτιστικού πλουραλισμού.
Αυτό είναι ένα κομβικό σημείο για την εκάστοτε φιλελεύθερη ευρωπαϊκή κοινωνία. Είμαστε περήφανοι που ζούμε σε δημοκρατικά καθεστώτα, αλλά η άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη μεταφράζεται ως απουσία κοσμοπολιτικής συνείδησης και αποδοχής πολιτιστικού πλουραλισμού. Αυτό πρέπει να συνειδητοποιήσει ο Ευρωπαίος και δυστυχώς δεν μπορεί να το απομακρύνει όποια προσπάθεια κι αν καταβάλει.
Και εδώ έρχεται το ηθικό χρέος του προσώπου να δείξει τον απαιτούμενο σεβασμό στο διαφορετικό και στο ξένο. Να δει τον εαυτό του όχι ως μέλος μιας “ανώτερης κοινωνίας”, αλλά ως μέλος μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, που, ναι μεν ανήκει στην πλειοψηφούσα πολιτισμική ομάδα, αλλά αυτό σε καμία περίπτωση δεν τον αναγορεύει και ως κυρίαρχο. Αυτό πρέπει να κατανοήσει η ευρωπαϊκή κοινωνία.
Ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν είναι μόνο δημοκρατία και δικαιώματα. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός καλεί τον άνθρωπο να κατανοήσει τη φύση του και με βάση αυτή να αποδεχτεί αρχές και αξίες όπως της ανεκτικότητας. Αυτό πρέπει να κατανοήσουμε.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
