Οι σύγχρονοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας (ψυχαναλυτές, ψυχολόγοι, ψυχίατροι) αξιοποιούν το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν καλύτερα ένα νευρωσικό ή ψυχωσικό ασθενή. Το συγκεκριμένο μοντέλο εστιάζει σε τρία πεδία.
Γράφει ο Νίκος Κοσμαδάκης, δημοσιογράφος και πολιτικός επιστήμονας
Ας πάρουμε έναν ασθενή ο οποίος πάσχει από μείζονα κατάθλιψη. Το βιολογικό αφορά το κληρονομικό υπόβαθρο του ατόμου. Ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας προσπαθεί να δει σε πρώτο στάδιο εάν υπάρχει κληρονομική επιβάρυνση. Προσπαθεί να διαπιστώσει εάν υπάρχουν άλλα μέλη στην οικογένειά του που έχουν το ίδιο ή συγγενές ψυχικό νόσημα. Σε δεύτερο στάδιο προσπαθεί να διαπιστώσει πώς ο ασθενής διαχειρίζεται τις καταστάσεις της ζωής. Ο κάθε άνθρωπος αντιμετωπίζει διαφορετικά τη ζωή. Άλλοι με τόλμη, ενώ άλλοι με απαισιοδοξία, οκνηρία και ίσως δειλία. Ο τρόπος θέασης των πραγμάτων αλλάζει, με αποτέλεσμα να αλλάζει και η σχέση του ανθρώπου με την εκτίμηση που τρέφει ο ίδιος στον εαυτό του. Και τέλος, είναι ο κοινωνικός παράγοντας.
Η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός, οι κάκιστες συνθήκες διαβίωσης, ο ρατσισμός, η μη σωστή απονομή δικαιοσύνης και η ανεπάρκεια του κράτους πρόνοιας συγκροτούν το κοινωνικό σκέλος. Πολύ πρακτικά, ένας άνθρωπος που είναι άνεργος έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να πάθει μια μορφή κατάθλιψης από έναν άνθρωπο ο οποίος είναι επαγγελματικά εξασφαλισμένος.
Το βιολογικό σκέλος είναι μη προβλέψιμο και δεν μπορούμε να το αλλάξουμε, καθώς βρίσκεται στο DNA μας. Το ψυχολογικό προφίλ του εκάστοτε ανθρώπου διαμορφώνεται μέσα από τους φορείς κοινωνικοποίησης και συγκεκριμένα σε ποιο βαθμό η οικογένεια και η εκπαίδευση σ’ έχουν διαμορφώσει ως «δυνατή» προσωπικότητα. Και τώρα πάμε στο τελευταίο, το κοινωνικό προφίλ σχετίζεται άμεσα με την εθνική οικονομία της χώρας και με το καπιταλιστικό σύστημα.
Η διεύρυνση πλούσιων και φτωχών, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η ανεργία και ένα κακό κράτος πρόνοιας είναι στοιχεία του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής. Επομένως, εύλογα διαπιστώνεται πως η ψυχοσύνθεση του ατόμου επηρεάζεται άμεσα από τις οικονομικές συγκυρίες. Και δυστυχώς, όσο διευρύνονται οι κοινωνικές και εισοδηματικές ανισότητες, τόσο το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής κάνει αισθητή την παρουσία του.
Βέβαια, κάποιοι θα ισχυριστούν πως το δυστυχώς πρέπει να μετατραπεί σε ευτυχώς. Η ανταπάντηση όμως κάνει αναφορά στην ιδέα του ορθού. Εάν θέλουμε μια δίκαιη κοινωνία, πρέπει να εξασφαλίσουμε ακριβοδίκαιους όρους συνύπαρξης των μελών της. Αυτή πρέπει να είναι η πυξίδα μας όταν αναφερόμαστε στην ψυχική υγεία μιας κοινωνίας πολιτών.
Εκ πρώτης όψεως, αυτό μοιάζει αδύνατο, αφού ο κάθε άνθρωπος δε γνωρίζει την εισοδηματική κατάσταση των γονιών του, ούτε και το περιβάλλον μέσα στο οποίο θα γαλουχηθεί. Το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής ή καλύτερα αυτή η ελεύθερη αγορά φέρεται με τρόπο κτηνώδη σε ανθρώπους. Αγνοεί το ανθρώπινο κεφάλαιο και κινείται στη μηχανή του χρήματος. Ένα διαρκές και αέναο «δούναι και λαβείν».
Ο εργαζόμενος πάντα θα έχει μια σχέση εξαρτημένη από τον εργοδότη και πάντα ο τελευταίος θα ρυθμίζει τη ζωή του πρώτου. Εάν δει πως το συμφέρον για τον ίδιο είναι να απολύσει τον εργαζόμενο, τότε θα το πράξει χωρίς να έχει κάποιο δισταγμό. Εύλογα βγαίνει το συμπέρασμα πως νοσήματα όπως η κατάθλιψη έχουν άμεσες οικονομικές και πολιτικές προεκτάσεις.
Αλλά ας αφήσουμε την ψυχολογία και ας γυρίσουμε στο κεφάλαιο της πολιτικής φιλοσοφίας. Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να κατοχυρωθεί θεσμικά αυτό που ο Τόμας Τζέφερσον και άλλοι νομικοί έγραψαν κατά τη διάρκεια του προσχεδίου της Αμερικανικής Διακήρυξης Ανεξαρτησίας και συγκεκριμένα πως: «Θεωρούμε τις αλήθειες αυτές ιερές και αδιαφιλονίκητες - ότι όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν ίσοι».
Αυτό είναι το φλέγον ζήτημα. Να εξασφαλιστούν οι όροι ώστε οι άνθρωποι να είναι ίσοι. Να μην απολαμβάνουν μόνο νομική ισότητα, αλλά να απολαμβάνουν όλοι οι άνθρωποι το δικαίωμα να διαμορφώνουν τις συνθήκες ζωής τους όπως ακριβώς επιθυμούν. Και αυτό το δικαίωμα να μην είναι εγκλωβισμένο σε γραμμές νομικών λεξιλογίων, αλλά να είναι αναφαίρετο. Να είναι καταγεγραμμένο στις συνειδήσεις των ατόμων ως αναπαλλοτρίωτο. Όπως ακριβώς είναι το δικαίωμα στη ζωή, έτσι πρέπει και ο κάθε άνθρωπος να έχει το δικαίωμα να διαμορφώνει τις συνθήκες ζωής του όπως επιθυμεί. Και αυτό τι σημαίνει;
Να είναι αξιοπρεπείς οι συνθήκες ζωής του. Ο άνθρωπος οφείλει να έχει πρόσβαση σε πόσιμο νερό, στο φαγητό, στην εκπαίδευση, σε δομές υγείας αλλά και την προοπτική να οραματίζεται κάτι καλύτερο για τον ίδιο και την οικογένειά του. Αυτό σημαίνει συνθήκες ζωής οι οποίες έχουν ένα κινητοποιητικό χαρακτήρα.
Δυστυχώς, ξαναλέω, η ελεύθερη αγορά δε δίνει τη δυνατότητα στα άτομα να αναστοχαστούν πάνω στα αναφαίρετα δικαιώματα που έχει ο καθένας και η καθεμία. Ο άνθρωπος, από τη στιγμή της γέννησής του, επιζητάει τη νίκη απέναντι στον γείτονα, τον φίλο ή ακόμα και τον αδερφό του. Ουσιαστικά, μιλάμε για μια κάκιστη εκδοχή «κοινωνικής δαρβινοποίησης», η οποία επιβάλλει συμπεριφορές, συναισθήματα και στάσεις ζωής. Το αποτέλεσμα είναι ο άνθρωπος να απαλλοτριώνεται από τη φύση του και να οδηγείται σ’ ένα φαύλο κύκλο αρνητικών σκέψεων και ιδεοληψιών.
Εάν ο άνθρωπος θέλει να φτάσει κοντά στην πρόοδο, οφείλει να βρει μια αρμονική σχέση με τον εαυτό του και τους ομοίους του. Πώς θα επιτευχθεί αυτό; Μέσω της εξανθρωποποίησής του.
