Το φως της δημοσιότητας είχε δει (από την εφημερίδα “Καθημερινή”) μια έρευνα η οποία ανέδειξε την πρωτοφανή κρίση που διέρχεται ο θεσμός της οικογένειας, ενώ έγινε εμφανές πως η δημογραφική κρίση θα αποτελέσει ένα μείζον ζήτημα για τις πολιτικές ηγεσίες τις επόμενες δεκαετίες. Ας δούμε κάποια στοιχεία και στη συνέχειας ας τα αξιολογήσουμε.
Τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά αποτελούν πλέον το 31% του συνόλου των νοικοκυριών, δηλαδή 3 στα 10 νοικοκυριά αποτελούνται από ένα άτομο, άνδρα ή γυναίκα, νεαρό, ώριμο ή ηλικιωμένο, που κατέληξε και επέλεξε να ζει μόνο του. Τη δεύτερη θέση καταλαμβάνουν τα ζευγάρια χωρίς παιδιά με ποσοστό της τάξης του 25,2%. Στην ίδια έρευνα αποτυπώνεται η μείωση των γάμων από 62.195 το 1993 σε 50.138, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ.
Παράλληλα, άνοδο σημειώνουν τα νοικοκυριά με έναν μόνο γονέα, οι πολιτικοί γάμοι αλλά και τα διαζύγια. Ειδικά όσον αφορά στα διαζύγια, οι αριθμοί είναι αποκαλυπτικοί. Από 7.725 το 1993 (12,4% επί των γάμων) έφτασαν τις 13.494 το 2005 (22,1% επί των γάμων) και στα χρόνια της κρίσης κυμάνθηκαν γύρω ή και πάνω από τις 15.000.
Τα συμπεράσματα που εύλογα εξάγονται είναι δύο. Πρώτον, η μείωση του πληθυσμού και, δεύτερον, η κρίση του θεσμού της οικογένειας, αφού η οικογένεια δε συνιστά στόχο των νέων ενήλικων ανθρώπων συγκριτικά με ό,τι συνέβαινε παλαιότερα. Το ερώτημα είναι: Γιατί υπάρχει αποστροφής τον θεσμό της οικογένειας;
Μια πρώτη αιτία εντοπίζεται στην οικονομική κρίση και στα χαμηλά εισοδήματα. Όταν ο μηνιαίος μισθός ενός νεαρού ενήλικου ή νεαρής ενήλικης βρίσκεται στα 550-600 ευρώ, είναι δύσκολο να δημιουργήσεις οικογένεια. Τα καθημερινά έξοδα συνιστούν ανασταλτικό παράγοντα, ενώ οι μηνιαίοι μισθοί δεν καλύπτουν την ανάγκη ενός νέου να ανεξαρτητοποιηθεί. Θα προτιμήσει να συμβιώσει με την αγαπημένη του, ενώ η όποια επισημοποίηση στη σχέση τους θα καθυστερήσει. Πολύ απλά, ένας γάμος είναι κοστοβόρος.
Μια άλλη αιτία εντοπίζεται στην οικονομική ανεξαρτησία της γυναίκας. Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1990, υπήρχε ένα πρότυπο οικογένειας. Ο πατέρας εργαζόταν, ενώ η αποκλειστική δραστηριότητα της γυναίκας ήταν τα οικιακά και η ανατροφή των παιδιών. Αυτό βέβαια συνέβαινε στην πλειοψηφία των γυναικών. Πηγή εσόδων για το νοικοκυριό ήταν η χειρωνακτική ή η πνευματική εργασία του άνδρα.
Το συγκεκριμένο μοντέλο έχει καταρρεύσει. Πλέον, η πλειοψηφία των γυναικών εργάζεται, πράγμα που της δίνει τη δυνατότητα να αποφασίσει σχετικά με το αν ο γάμος με το συγκεκριμένο άνδρα έχει θετικό ή αρνητικό αντίκτυπο για την ίδια. Σε παλαιότερες κοινωνίες, η γυναίκα κακοποιούταν από τον άνδρα γιατί δεν είχε την οικονομική ανεξαρτησία αλλά και στηρίγματα για να προχωρήσει σ’ ένα διαζύγιο. Η γυναίκα του 2019 δεν είναι ένα άβουλο πλάσμα που υποτάσσεται στη βούληση του άνδρα της, αλλά είναι μια δυναμική ύπαρξη, που μπορεί να διαχωρίσει τη θέση της και να σκεφτεί εκ νέου τον γάμο της.
Ένας άλλος λόγος είναι η αποστροφή σε άλλους θεσμούς, όπως η θρησκεία. Η χριστιανική ορθόδοξη θρησκεία στην Ελλάδα συνδέθηκε με τον θεσμό της οικογένειας. Ο κυριακάτικος εκκλησιασμός, σε συνδυασμό με το κυριακάτικο τραπέζι, όπου συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια, αποτελούν αναμνήσεις του παρελθόντος. Η θρησκεία, ως ενοποιητικός κρίκος των μελών μιας οικογένειας, έχει παρέλθει, ενώ τα περισσότερα άτομα μιας κοινωνίας ελκύονται γύρω από την ιδέα της ατομικής ελευθερίας. Σε αυτό το πλαίσιο απομάκρυνσης του ατόμου από τη θρησκεία, πρακτικές όπως η άμβλωση θεωρούνται ηθικά αποδεκτές και νομιμοποιημένες.
Τέλος, ένας άλλος λόγος που διαδραματίζει κομβικό ρόλο στην αποστροφή της οικογένειας είναι ο αγώνας τρεξίματος που δίνει κάθε μέρα. Πλέον, ο άνθρωπος νιώθει παραγωγικός μόνο όταν είναι δραστήριος και εργασιομανής. Το άτομο έχει αποξενωθεί από το κοινωνικό περιβάλλον του και δείχνει να είναι εγκλωβισμένο σε μια δική του πραγματικότητα, πράγμα που το απο-κοινωνικοποιεί. Ο σύγχρονος Έλληνας δεν έχει τις ίδιες κοινωνικές δεξιότητες σε σχέση με τον άνθρωπο της δεκαετίας του 1980, οπότε νιώθει επιφυλακτικός ως προς τις σχέσεις που αναπτύσσει.
Ο θεσμός της οικογένειας φαίνεται πως διέρχεται μια μεγάλη κρίση, όπου οι αιτίες είναι ποικίλες. Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι πως, παρά την κρίση, παραμένει ο βασικός φορέας κοινωνικοποίησης και κατ’ επέκταση είναι ο βασικός φορέας διαπαιδαγώγησης του ατόμου. Μερικές αλλαγές έπρεπε να έρθουν στη ζωή του Έλληνα και της Ελληνίδας. Το γεγονός ότι υπάρχουν περισσότερα διαζύγια οφείλεται, όπως εξήγησα, στην οικονομική ανεξαρτησία της γυναίκας, η οποία δε θεωρεί πλέον τον εαυτό της άβουλο και επομένως σωστά πράττει από το να ανέχεται μια κατάσταση επιζήμια για την ίδια.
Παρ’ όλα αυτά, οφείλουμε ως κοινωνία των πολιτών να κρούσουμε τον κώδωνα του κινδύνου, ώστε να μη φτάσουμε σε μια κατάσταση συνολικής διάβρωσης του θεσμού. Η οικογένεια, όταν γαλουχεί σωστά τα παιδιά, εμφυσώντας τους αξίες και ιδανικά, αποτελεί θεσμό προαγωγής του έθνους. Πρέπει η πολιτική ηγεσία και η κοινωνία να προστατέψουν τον παλαιότερο θεσμό κοινωνικοποίησης, κατανοώντας όμως τη σύγχρονη πραγματικότητα και τις νέες κοινωνικοοικονομικές ανάγκες όπως έχουν προκύψει.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
