Κατά την πρόσφατη εργασία συντήρησης των αλευρόμυλων του Οροπεδίου Λασιθίου και την τοποθέτηση διάτρητων πολυεστερικών ελαστικών πανιών στις φτερωτές δύο αλευρόμυλων, δράττομαι της ευκαιρίας να εκφράσω τα συναισθήματα και τις εμπειρίες μου από τα διατηρητέα αυτά μνημεία.
Γράφει ο Γιώργος Χατζάκης*
Το Οροπέδιο Λασιθίου, η γενέτειρα πατρίδα του Δία, υπήρξε πρωτοπόρος στην εκμετάλλευση και αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας. Φαίνεται πως ο Αίολος είχε ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτούς εδώ τους τόπους, ίσως σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον μεγάλο Θεό, ο οποίος τον είχε διορίσει ως “ταμία των ανέμων”. Δεν εξηγείται αλλιώς ότι σε τόσο μικρή έκταση γης είχαν αναπτυχθεί κατά τα προηγούμενα χρόνια δύο τόσο σημαντικά συγκροτήματα εκμετάλλευσης της αιολικής ενέργειας.
Το πρώτο συγκρότημα ανεμόμυλων υπήρχε μέσα στον κάμπο του Οροπεδίου Λασιθίου και ήταν αποκλειστικό δημιούργημα των κατοίκων του. Σε αυτό τον τόπο, που αναδείχθηκε ως τόπος ευρεσιτεχνίας, κατασκευάστηκε από ντόπιους κατοίκους ένας μεταλλικός ανεμόμυλος για αντλητικούς σκοπούς, ο οποίος αποτέλεσε τεχνικό έργο βέλτιστο, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη και εξαπλώθηκε ραγδαία αλλάζοντας κυριολεκτικά την όψη του κάμπου, δημιουργώντας ένα ανθρωπογενές περιβάλλον μοναδικό σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Το δεύτερο συγκρότημα ανεμόμυλων υπήρχε στη βόρεια είσοδο του Οροπεδίου Λασιθίου και χρησίμευε για την άλεση των σιτηρών. Το συγκρότημα αυτό των αλευρόμυλων ήταν κτισμένο στην κορυφογραμμή των Λασιθιώτικων Βουνών στη θέση “Άμπελος” και αποτελούσε το 1900 το μεγαλύτερο μυλοτόπι της Ελλάδας. Σήμερα σώζονται τα ερείπια 24 από τους 27 ανεμόμυλους που υπήρχαν αρχικά.
Σε ένα θαυμάσιο τοπίο με εξαιρετική θέα, οι επιβλητικοί αυτοί αλευρόμυλοι είναι άρρηκτα δεμένοι με το γύρω φυσικό τοπίο, το σχήμα τους έχει υπαγορευτεί από τον σκοπό και τον τρόπο λειτουργίας τους, είναι συνυφασμένοι στην κλίμακα του περιβάλλοντος και κυριαρχεί η λιτότητα και η χρηστικότητα.
Παρόλο που η δημιουργία των αλευρόμυλων δεν εξυπηρετούσε αισθητικούς αλλά λειτουργικούς κυρίως σκοπούς, πρέπει να σταθούμε στο τελικό εξαίσιο αισθητικό αποτέλεσμα, που προέκυψε από τη σοφή χρήση των υλικών της φύσης, χωρίς την παραμικρή υπερβολή κατά την κατασκευή τους.
Η λειτουργία
Ο κινητικός μηχανισμός, που αποτελείται από τον άξονα, τις αντένες, τα ξάρτια και τα πανιά, η αρματωσιά δηλαδή του μύλου, είτε με όλα τα πανιά σε πλήρη ανάπτυξη, “αρτιμόνιο”, είτε σε “ντριτσαλόρι”, πάνω στις μπροστινέλες, στις πισινέλες και στη μεσανέλα, δεχόταν την πίεση του ανέμου και ξεκινούσε η λειτουργία του αλευρόμυλου. Το αξόνι, με το αντίξονο, η ρόδα, η ανέμη και το βασιλικό σίδερο, με αγαστή συναρμογή, μεταφέρουν την περιστροφική κίνηση της φτερωτής στον αλεστικό μηχανισμό.
Οι μυλόπετρες, η παναριά και η καταριά, με τη χελιδόνα και τη στρούμπα, συνθλίβουν το καρπό και παράγουν το αλεύρι, η ποιότητα του οποίου, εκτός των άλλων, καθορίζεται σημαντικά από την ταχύτητα περιστροφής της μυλόπετρας. Η τροφοδοσία του καρπού γίνεται από την κοφινίδα και τον ταϊστή, έχοντας ως βοηθητικά όργανα ελέγχου το ξυπνητήρι και τον τραγουδιστή. Τέλος το σύστημα με τα καδέρνα, τα κλειδιά, τις φάρκες και την αλευροκασέλα είχε σκοπό την περισυλλογή και το σάκιασμα του αλευριού.
Η διαδικασία παραγωγής αλευριού είχε πανηγυρικό χαρακτήρα, καθώς η κίνηση, η ροή, η περιστροφή, η εντροπία, η φασαρία που υπήρχε κατά το άλεσμα έδιδε αέρα χαράς, γιορτής, και ευεξίας. Κατά την τελετουργία του αλέσματος, έγνοιες, προβλήματα και στεναχώριες ήταν δευτερεύουσας σημασίας, καθώς οι κόποι μιας ολόκληρης χρονιάς, που άρχιζαν με τη σπορά, τον θερισμό, το αλώνισμα, μέχρι την άλεση των σιτηρών, τώρα ανταμείβονται με την παραγωγή του πολυπόθητου αλευριού.
Από το άλεσμα ο μυλωνάς θα κρατήσει το 10% για τα δικαιώματα των αλεστικών, το λεγόμενο “αξάι”, που αντιστοιχούσε σε μια οκά, περίπου 1.282 γραμμάρια, και για να ειδοποιηθούν οι ενδιαφερόμενοι και να προσέλθουν για το άλεσμα, πριν ανοίξουν όλα τα πανιά και μπει ο μύλος σε λειτουργία, συνήθιζαν να ξεδιπλώνουν το ένα πανί, να αντικρίζεται από μακριά σαν ειδοποιητήριο.
Ο μυλωνάς
Ο μυλωνάς, που ήταν η ψυχή του μύλου, με τις υπερβολές και τα αθώα ψέματα διατηρούσε το κέφι στα ύψη. Η ζωή του κυλούσε μέσα σε ένα συνεχές βουητό από τον ήχο που έκαναν οι μυλόπετρες και τα υπόλοιπα κινητά μέρη του ανεμόμυλου. Συνήθως ήταν καλόκαρδοι, γελαστοί και είχαν τη φήμη των γυναικάδων, μιας και είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στο ωραίο φύλο.
Οι ατέλειωτες ώρες αναμονής έπρεπε να γεμίσουν με λέξεις, κάτι που έκαναν τον μυλωνά εξαιρετικά ευφράδη, άριστο αφηγητή, επιδέξιο πληροφοριοδότη και περιζήτητο παραμυθά. Οι καλύτεροι παραμυθάδες βγήκαν κάτω από τις φτερωτές, ενώ τα ωραιότερα δημιουργήματα του καημού και του πόθου συντέθηκαν δίπλα στις μυλόπετρες. Φαίνεται πως η κατόπετρα δεχόταν τις ερωτικές τριβές της ανώπετρας, για να παραχθεί το αλεύρι, αλλά και να ευδοκιμήσουν η καλλιτεχνική φύση και η φαντασία των ανθρώπων.
Εκεί μέσα στη νύχτα, στην απομόνωση, στη μουσική της φτερωτής, των ρυθμικών χτύπων του μύλου, στη μοσχοβολιά του αλέσματος, επιτυγχάνεται μια αρμονική σύμπραξη που συντελεί στην ανύψωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Η αναστήλωση
Οι ανεμόμυλοι εξακολουθούν ακόμα και τώρα να προσφέρουν την ομορφιά τους, ειδικά αν ξεδιπλώσουμε ένα μέρος από την ιστορία τους και να αφουγκραστούμε τον αμυδρό απόηχο των αναμνήσεων που συνδέονται μαζί τους.
Οι ανεμόμυλοι έχουν φωνή και δύναμη, διαθέτουν φτερά και φρονιμάδα, μεγαλοπρέπεια και αντοχή, ενώ βλέπουν τα πάντα, μιλούν τη γλώσσα του Θεού και μέσα από τις χορδές των αντενών τους ακούγεται η απόκοσμη μουσική του σύμπαντος, για όσους έχουν αφτιά να την ακούσουν. Μην ξεχνάμε ότι οι ανεμόμυλοι αποτελούν πραγματικούς θησαυρούς της μνήμης των λαών, αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και μαρτυρούν τη δημιουργικότητα των ανθρώπων των περασμένων χρόνων.
O αλευρόμυλος θεωρείται το πιο σύνθετο δείγμα μηχανισμού ευρείας χρήσης της προβιομηχανικής περιόδου, καθώς ο πολύπλοκος μηχανισμός του ήταν χειροποίητος και συναρμολογούμενος από 550 περίπου κομμάτια κατεργασμένου ξύλου.
Τα τεχνολογικά αυτά μνημεία πρέπει, σε ένδειξη τιμής προς τους προγόνους μας, να διατηρηθούν και να αναστηλωθούν, τιμώντας τη μνήμη τους στα φτερά των ανέμων που πνέουν στο νησί μας, αφού αποτελούν παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά που πρέπει να αφήσουμε και στις επόμενες γενιές.
* Ο κ. Γιώργος Χατζάκης είναι μηχανολόγος μηχανικός, κατασκευαστής ανεμόμυλων (www.windmills.gr).
