Ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Καβάφης είναι από τους πιο διάσημους ποιητές είναι η ομοφυλοφιλία του. Δε θα μας ενδιέφερε η ομοφυλοφιλία του αν ήταν ένας μέτριος ποιητής (ούτε θα θυμόμασταν ότι ήταν ομοφυλόφιλος, όπως άλλωστε συμβαίνει με τόσους ποιητές και συγγραφείς).
Μας ενδιαφέρει γιατί είναι πολύ σπουδαίος. Στόχος του είναι να δείξει την καθημερινότητα μέσα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στην Κλασική Ελλάδα, στις ελληνιστικές επικράτειες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στην πτώση σου Βυζαντίου, στο Δυτικό Μεσαίωνα, στα σύγχρονα εθνικά κράτη...
του Δρ. Ιωάννη Λίλη
Γράφει το “Σύνταγμα της Ηδονής” θέλοντας να δείξει το πέρασμα από την αυτοκρατορία στα σύγχρονα εθνικά κράτη. Στις αυτοκρατορίες τα συντάγματα είναι μόνο στρατιωτικά και υπάρχει ο συνταγματάρχης. Στα σημερινά εθνικά κράτη της Δύσεως υπάρχουν μόνο τα πολιτικά συντάγματα και υπάρχει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και πρωθυπουργός...
Ο συνταγματάρχης είναι απλώς ένας βαθμός του Στρατού. Για να δείξει αυτήν την αλλαγή χρησιμοποιεί πολλούς “στρατιωτικούς” συμβολισμούς για να περιγράψει την ηδονή, αφού πρώτα μας έχει ενημερώσει και με τη συνολική του ποίηση, αλλά και με το συγκεκριμένο, ότι πρόκειται για την ηδονή τού ομοφυλόφιλου έρωτα.
Διαβάζουμε: «Όταν περνά το Σύνταγμα της Ηδονής με μουσικής και σημαίας˙ όταν ριγούν και τρέμουν οι αισθήσεις, άφρων και ασεβής είναι όστις μένει μακράν, όστις δεν ορμά εις την καλήν εκστρατείαν, την βαίνουσαν επί την κατάκτησιν των απολαύσεων και των παθών. Όλοι οι νόμοι της ηθικής - κακώς νοημένοι, κακώς εφαρμοζόμενοι - είναι μηδέν και δεν ημπορούν να σταθούν ουδέ στιγμήν, όταν περνά το Σύνταγμα της Ηδονής με μουσικήν και σημαίας»... «Το χρέος σου είναι καταταχθής πιστός στρατιώτης, με απλότητα καρδίας, όταν περνά το Σύνταγμα της Ηδονής με μουσικήν και σημαίας». Αυτό το γράφει όταν αρχίζουν να εμφανίζονται τα πολιτικά συντάγματα της Δυτικής Ευρώπης μετά τη Γαλλική Επανάσταση, και τότε για πρώτη φορά ακούμε τη φράση «Το Σύνταγμα της Ελλάδος».
Δανείζεται αυτήν την έκφραση από τις τότε ιστορικές εξελίξεις και την ντύνει με στρατιωτικούς όρους έχοντας ως όχημα ένα κεντρικό ανθρώπινο ζήτημα, την ηδονή. Ότι πρόκειται για τον ομοφυλόφιλο έρωτα φαίνεται, εκτός βέβαια από τη γενικότερη ποίησή του, και από το συγκεκριμένο ποίημα: «Όταν περάσει η κηδεία σου... θα σε σηκώσουν εις τους ώμους των έφηβοι θεοί του Ολύμπου» - η λέξη «έφηβοι» δηλώνει πάντοτε στην ποίηση του Καβάφη τον ομοφυλόφιλο έρωτα. Είναι όμως φοβεροί και οι συμβολισμοί του: «όταν πέσης εις τον δρόμον» εννοώντας «όταν πεθάνεις», χρησιμοποιώντας εικόνα από θάνατο σε πόλεμο, ή «μην κλείεσαι εν τω οίκω σου˙ αλλά κράτει τα παράθυρα ανοικτ, ολοάνοικτα, διά να ακούσης τους πρώτους ήχους της διαβάσεως των στρατιωτών, όταν φθάνη το Σύνταγμα της Ηδονής με μουσικήν και σημαίας».
Κάθε φορά που θέλει να δείξει την πτώση μιας ιστορικής περιόδου του Ελληνισμού, χρησιμοποιεί την ομοφυλοφιλία ή μια θηλυπρεπή συμπεριφορά. Στο “Περιμένοντας τους βαρβάρους”, οι ύπατοι και οι πραίτορες της Ρώμης για να υποδεχτούν τους βαρβάρους φορούν ενδυμασία που θυμίζει γυναίκα και όχι άνδρα. Για την εποχή εκείνη μια τέτοια αμφίεση δε θα έκανε εντύπωση, κάνει όμως σήμερα, και ειδικά όπως την περιγράφει ο Καβάφης: Δηλαδή άνδρες, και μάλιστα αξιωματούχοι, οι ύπατοι και οι πραίτορες, να φορούν «κόκκινες κεντημένες τόγες˙ βραχιόλια με τόσους αμεθύστους, και δαχτυλίδια με λαμπρά γυαλιστερά διαμάντια˙ να πιάνουν πολύτιμα μπαστούνια μ’ ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;»...
Σε κανένα άλλο σημείο του ποιήματος δεν κάνει τόση λεπτομερή ανάλυση, όση στην αμφίεση των αξιωματούχων της Ρώμης, λίγο πριν επιδρομή των βαρβάρων. Η εν λόγω λεπτομερής ανάλυση σίγουρα προσδίδει θηλυπρέπεια στο ντύσιμό τους την ώρα της πτώσεως. Οι ερευνητές υποστηρίζουν πως πολύ πιθανόν τα γυναικεία εξαρτήματα που περιγράφει να ήταν της μητέρας του, που την είδε να τα πουλάει για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην όταν χρεωκόπησε η επιχείρηση του πατέρα του. Τα κοσμήματά της περιγράφει στα ποιήματά του κυρίως όταν καυτηριάζει τις πτώσεις του Ελληνισμού και την είσοδό του σε νέα ιστορική περίοδο.
Στο ποίημά του “Αριστόβουλος” ο Καβάφης θέλει να περιγράψει τον πόνο της αδερφής του Μαριάμμης για τον “άδικο;” χαμό του. Η αδερφή του Αριστόβουλου, η Μαριάμμη, είχε παντρευτεί τον Ηρώδη τον Μέγα˙ είναι ο Ηρώδης που διέταξε τη σφαγή των 14.000 νηπίων κάτω των δύο ετών, καθώς στο τελευταίο έτος της βασιλείας του γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός.
Ο Ηρώδης έδωσε εντολή να σκοτώσουν τον αδερφό της γυναίκας του, τον Αριστόβουλο (τον έπνιξαν στο λουτρό), επειδή ο λαός τον είχε αγαπήσει περισσότερο από εκείνον. Και για τον Αριστόβουλο εκφράζεται με ομοφυλοφιλικό ερωτικό χρώμα, κάτι που δε χρειαζόταν στη συγκεκριμένη περίπτωση˙ ο Αριστόβουλος ήταν αρχιερέας των Ιουδαίων. Μόλις μάθουν οι Έλληνες ότι πέθανε ο Αριστόβουλος, πόσοι «ποιηταί και γλύπται θα πενθήσουν, γιατί είχεν ακουσθεί σ’ αυτούς ο Αριστόβουλος, και ποια τους φαντασία για έφηβο ποτέ έφθασε τέτοιαν εμορφιά σαν του παιδιού αυτού˙ ποιο άγαλμα θεού αξιώθηκεν η Αντιόχεια σαν το παιδί αυτό του Ισραήλ». Ο ποιητής χρησιμοποιεί και εδώ την ομοφυλοφιλία γιατί πρόκειται για το τέλος μιας εποχής.
Ο Καβάφης ήταν φοβερά αφιλόδοξος άνθρωπος. Έφυγε μετά από τριάντα χρόνια από την υπηρεσία του στην Αλεξάνδρεια μόνο με το βαθμό του υποτμηματάρχη, επιβλέποντας απλώς την αγγλική αλληλογραφία. Πολλές φορές σε ώρα υπηρεσίας ήταν κλειδωμένος στο γραφείο του, χωρίς να μπορεί κάποιος να εισέλθει.
Μια μέρα κάποιος κοίταξε από την κλειδαρότρυπα και τον είδε να κάνει παντομίμα διάφορους ρόλους χωρίς να μιλά. Είμαι σίγουρος πως ήταν οι ρόλοι που θα έγραφε το βράδυ στα ποιήματά του (πάντοτε μετά το απόγευμα έγραφε). Το πρωί έπαιζε τους ρόλους που θα έγραφε το βράδυ. Θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε πώς έπαιζε τους θηλυπρεπείς ρόλους, όχι τόσο των καθαρώς ερωτικών του ποιημάτων, όσο των ιστορικών...
* Ο Ιωάννης Λίλης είναι λέκτορας Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας της Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης.
