Θα θέσω μερικά ερωτήματα: Γιατί το “Survivor” ως τηλεοπτικό show έχει τέτοια τεράστια απήχηση στο νεανικό κοινό; Γιατί οι σημερινοί νέοι άνθρωποι, ενώ έχουν περισσότερα πιστοποιητικά σπουδών από τους νέους της δεκαετίας του 1980 και του 1990, εμφανίζονται αδύναμοι να αντιμετωπίσουν πρακτικά προβλήματα; Γιατί στην Ελλάδα επικρατεί η υπεροχή του συναισθήματος έναντι της λογικής στις δημόσιες υποθέσεις;
Κάποιος θα υποστηρίξει πως τα ερωτήματα αυτά δε συνδέονται. Κάποιοι άλλοι θα προσπαθήσουν να απαντήσουν. Επιφανειακά. Για παράδειγμα, στην πρώτη ερώτηση θα απαντήσουν πως είναι ένα show που ανεβάζει την αδρεναλίνη, γι’ αυτό το λόγο το βλέπει ένας νεαρός ή μια νεαρά. Ένας άλλος λόγος είναι το γεγονός πως παρέχει στον τηλεθεατή τη δυνατότητα ψυχαγωγίας ύστερα από μια μέρα κούρασης. Εάν αναλύσουμε τις παραπάνω απαντήσεις, εύλογα θα συμπεράνουμε πως τα επιχειρήματα είναι ανυπόστατα και εύκολα μπορεί να τεθούν σε αμφισβήτηση.
Και, δυστυχώς, η πλειοψηφία της κοινωνίας των πολιτών δε θα πειστεί για τη σαθρότητα των επιχειρημάτων που η ίδια θα επικαλεστεί. Η απάντηση που αρμόζει να δοθεί σε αυτούς πρέπει να έχει αναφορά την αρχαία Ελλάδα και τον τρόπο που αντιλαμβανόταν ο Σωκράτης την έννοια της διδασκαλίας. Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή.
Ο Σωκράτης ήταν ένας άνθρωπος κοινωνικός. Κάθε πρωί σύχναζε στην Αρχαία Αγορά, ενώ τα βράδια ήταν ευπρόσδεκτος σε Συμπόσια. Ο Σωκράτης, μέσα από τον τρόπο ζωής του, προσπάθησε να αναδείξει πως η ανθρώπινη ευτυχία δεν εξαρτάται από τα υλικά αγαθά, την υγεία αλλά από την κατάσταση της ψυχής. Ο ίδιος, αν και ήταν πάμφτωχος, καθώς είχε μόνο μια φορεσιά ρούχα και τριγυρνούσε ξυπόλυτος, μέσα του ένιωθε πλούσιος: ότι είχε μια πνευματική κληρονομιά που είναι αμύθητη και δεν είναι συγκρίσιμη με αυτά που η πλειοψηφία εκτιμάει.
Ο ίδιος, όμως, προσπαθούσε, μέσα από τις συζητήσεις που είχε, να φτάσει στην άφθαρτη και καθαρή γνώση. Ή αλλιώς στην απόλυτη γνώση.
Η σωκρατική μέθοδος ήταν ελεγκτική. Ο Σωκράτης έκανε διεισδυτικές και συστηματικές ερωτήσεις στο συνομιλητή του, ο οποίος ήταν πολιτικός, στοχαστής, μορφωμένος, αμόρφωτος κ. τ. λ. Σκοπός του ήταν να φέρει το συνομιλητή του σε μια αμηχανία, ώστε ο ίδιος να παραδεχτεί πως δεν είναι γνώστης του συγκεκριμένου ζητήματος, για το οποίο ο ίδιος θεωρούσε πριν τη συνάντηση με τον Σωκράτη ότι ήταν ο ειδικός. Η αμηχανία του συνομιλητή τού Σωκράτη είχε ως αποτέλεσμα ο ίδιος να οδηγηθεί στη συνειδητή άγνοια.
Η σωκρατική μέθοδος επιδίωκε την κάθαρση, η οποία οδηγεί το συνομιλητή του Σωκράτη στην αντίληψη ότι δε γνωρίζει τίποτε. Έτσι, η άγνοια αυτή είναι σαφώς ανώτερη από την πλασματική γνώση.
Δυστυχώς, όμως, η πρακτική αυτή του μεγάλου φιλοσόφου ήταν εκείνη που τον οδήγησε στον αφανισμό του. Με αυτήν την τακτική, η κοινή γνώμη ασκούσε κριτική στους διανοούμενους ή σε όποιους υποστήριζαν ότι ήταν αλάνθαστοι. Καταλαβαίνετε, επομένως, πως η πραγματική αιτία που οδήγησε τον Σωκράτη στο θάνατο δεν ήταν ούτε η αθεΐα ούτε ο εκμαυλισμός των νέων, αλλά η εμμονή που είχε να βρει την αλήθεια.
Η σωκρατική μέθοδος δεν είναι τίποτε άλλο από ένα εργαλείο που αξιοποίησε ο Σωκράτης με σκοπό να μη δώσει έτοιμη γνώση στους συνομιλητές. Η γνώση, όπως την παρέδιδε ο Σωκράτης, ήταν ένα προϊόν αναστοχασμού μεταξύ του ιδίου και του συνομιλητή του. Έτσι, ο Σωκράτης δίδασκε. Αυτή ήταν η έννοια της διδασκαλίας. Μαθαίνω μέσω ερωτημάτων και όχι διαβάζοντας αναγνώσματα.
Και πάμε στη σημερινή κοινωνία, έχοντας διανύσει 2.500 σχεδόν χρόνια. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα χαρίζει απλόχερα γνώσεις στους μαθητές. Οι μαθητές των γυμνασίων και των λυκείων δε μαθαίνουν τη διαδικασία απόκτησης γνώσεων μέσα από μια διαδικασία στοχασμού των πεποιθήσεων εκείνων που θεωρούνται ως έγκριτες. Το εκπαιδευτικό σύστημα δημιουργεί τις βάσεις ώστε τα παιδιά να αποστηθίζουν κεφάλαια ολόκληρα, χωρίς να κατανοούν το βαθύτερο νόημα του περιεχομένου τους.
Στόχος του λυκείου δεν είναι να δώσει στον έφηβο τη δυνατότητα να αναπτύξει τις πνευματικές του ικανότητες, οι οποίες θα τον κάνουν να διαμορφώσει μια ισχυρή προσωπικότητα. Στόχος είναι να αποστηθίσει τις μεταφράσεις του γνωστού στα Αρχαία Ελληνικά, την Ιστορία και κάποιες παραγράφους από τα βοηθήματα της Έκθεσης. Έτοιμη γνώση που δεν οδηγεί πουθενά. Καταφέρνουν να μπουν στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και αντί να υπάρχει αλλαγή τρόπου σκέψης, διαιωνίζεται μια κατάσταση που δεν ωφελεί πνευματικά το νέο. Και το Πανεπιστήμιο δεν παράγει έργο, καθώς ανακυκλώνει και αυτό με τη σειρά του την αποστήθιση. Αλλά και οι εργασίες των φοιτητών, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι μια κακή αντιγραφή με πηγές παρμένες από το διαδίκτυο, χωρίς να εμβαθύνουν στην ουσία, στο περιεχόμενο και στη γνώση καθαυτή.
Πιστεύω πως το παράδειγμα των φοιτητών της Πάτρας είναι το πλέον αντιπροσωπευτικό, για να κατανοήσουμε το τέλμα στο οποίο έχει οδηγηθεί η πανεπιστημιακή γνώση.
Σήμερα, ο μαθητής και ο φοιτητής δεν αυτενεργεί. Αναπαράγει απόψεις στοχαστών, χωρίς ο ίδιος να μπορεί να έχει κρίση. Στερείται κρίσης. Έτσι, η γνώση εργαλειοποιείται. Το αποτέλεσμα είναι να επιλέγει ο νέος επαγγέλματα που θα έχουν επαγγελματική απορρόφηση. Το ακαδημαϊκό εγχειρίδιο πρέπει να το αγαπάει ο νέος. Να κοιμάται μαζί του. Και κάθε φορά, αφού το διαβάζει, να γράφει την κρίση του δίπλα ακριβώς από την κάθε παράγραφο.
Συμφωνώ με τις απόψεις του συγκεκριμένου διανοητή; Ναι ή όχι, και γιατί; Να διαβάσω και την άποψη του άλλου διανοητή, ο οποίος πάνω στο ίδιο θέμα γράφει μια άλλη άποψη. Έτσι, η γνώση αποκτά ουσία και ο κάθε άνθρωπος μαθαίνει να είναι εγκρατής. Μαθαίνει πως η λιτότητα πρέπει να είναι στάση ζωής. Και η γνώση αυτή χαρίζει την ευημερία στον άνθρωπο. Έτσι, πραγματικά είναι ο άνθρωπος χαρούμενος.
Γι’ αυτό το λόγο οι νέοι, παρά τα πτυχία τους, στερούνται ηθικοπολιτικής κρίσεως και είναι αδύναμοι να στοχαστούν πάνω σε καίρια ζητήματα. Σκεφτείτε μόνο μια κοινωνία πολιτών με αυτόν τον τρόπο. Ο πολιτισμός, οι επιστήμες, οι τέχνες και τα γράμματα θα έκαναν αλματώδη πρόοδο. Εάν είχαμε μια τέτοια κοινωνία πολιτών, πώς θα αντιδρούσε σε τηλεοπτικά show, όπου οι συμμετέχοντες, στο βωμό του κέρδους και της δημοσιότητας, πουλάνε τις προσωπικές και καθημερινές τους στιγμές;
Θα το απέρριπτε. Θα θεωρούσε πως ένα τέτοιο τηλεοπτικό show θα είχε προεκτάσεις στην ευημερία του συνόλου των πολιτών. Και αν υπήρχε μια μικρή μειοψηφία που θα εξέφραζε την άποψη ότι είναι show το οποίο εξασφαλίζει την ανακούφιση της ψυχής, χαρίζοντας εφήμερες απολαύσεις, τότε οι πιο συνειδητοποιημένοι θα έλεγαν στους μη συνειδητοποιημένους: «Δεν έχετε συνειδητοποιήσει όλες τις πτυχές και τις συνέπειες της πράξης. Δεν έχετε σκεφτεί αρκετά. Εάν το συνειδητοποιούσατε πραγματικά, δε θα το κάνατε».
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
