Πολλές φορές, ταυτίζουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα με τη φύση και την ουσία της δημοκρατίας αλλά και τον ανώτατο νόμο του κράτους, που είναι το Σύνταγμα. Και πολλές φορές αντιμετωπίζουμε δυσκολίες στην προσπάθειά μας να ορίσουμε τη συγκεκριμένη έννοια. Μέσα από αυτό το κείμενο, θα προσπαθήσω να προβώ σ’ ένα συμπέρασμα για το τι είναι τελικά ανθρώπινα δικαιώματα και γιατί είναι αντικείμενο σεβασμού από τις δημοκρατικές κοινωνίες. Πρώτα, όμως, για την καλύτερη κατανόηση, οφείλω να προβώ σε κάποιες ιστορικές αναφορές.
Ο Σόλων υπήρξε μια σπουδαία φυσιογνωμία για την Αρχαία Αθήνα. Ο ίδιος απήλλαξε τους αγρότες από τα μεγάλα χρέη που όφειλαν σε εύπορους και απαγόρευσε τη δουλεία λόγω χρεών. Στην εποχή του, δούλοι γίνονταν είτε τα θύματα του πολέμου που έπαιρνε η Αθήνα σ’ έναν πόλεμο ως νικήτρια δύναμη, είτε εκείνοι που χρωστούσαν. Ο Σόλων φρόντισε ώστε οι τελευταίοι να παραμένουν ελεύθεροι και όχι να γίνουν δούλοι εξαιτίας των χρεών.
Ο Κλεισθένης ήταν εκείνος που έβαλε τα θεμέλια της αθηναϊκής δημοκρατίας και εφάρμοσε την ισονομία στην πολιτική ζωή. Ο κάθε πολίτης μπορεί να λάβει κάποιο δημόσιο αξίωμα εξαιτίας των ικανοτήτων ή της παιδείας του και όχι λόγω του κοινωνικού-οικονομικού status quo.
Η Αθήνα, ως κοιτίδα της Δημοκρατίας, έδωσε το παράδειγμα και σε άλλους λαούς και πολιτισμούς. Ο Ρωμαϊκός Πολιτισμός επηρεάστηκε από την αρχαία πόλη-κράτος, πράγμα που μας κάνει να μιλάμε για πληθώρα στοιχείων προστασίας της ελευθερίας και της ισότητας στο Ρωμαϊκό Δίκαιο.
Το 1215 δημοσιεύτηκε η Magna Carta Libertatum του Ιωάννη Ακτήμονος. Ουσιαστικά είναι ένα κείμενο που αποτελεί μακρινό πρόγονο της σημερινής Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία κατοχυρώνονται ρητά η προσωπική ελευθερία, η ελευθερία κινήσεως και η αρχή του φυσικού δικαστή.
Μέχρι και το 15ο αιώνα, δικαιώματα ή τέλος πάντων προνόμια είχε μόνο η άρχουσα τάξη. Τίποτε δε γινόταν σεβαστό. Από το 16ο αιώνα ξεκινάει σταδιακά η επανάσταση των δικαιωμάτων. Τότε στοχαστές, φιλόσοφοι και άνθρωποι του πνεύματος υποστήριξαν ιδέες και προτάσεις που η άρχουσα τάξη, οι συντηρητικοί κύκλοι δεν επιθυμούσαν.
Για παράδειγμα, ο Τόμας Χομπς έγραψε και τάχθηκε υπέρ της ανεξιθρησκίας. Αλήθεια, ποιος θα μπορούσε να ταχθεί το 17ο αιώνα ενάντια στην Εκκλησία; Και να μιλήσει για μια απαραβίαστη ελευθερία του προσώπου να επιλέξει ο ίδιος τις θρησκευτικές του προτιμήσεις. Σε μας, ίσως, ακούγεται κάπως συνηθισμένο. Δεν ίσχυε το ίδιο για την Ευρώπη του 17ου αιώνα, που η Εκκλησία αφόριζε τους άθεους ή όσους δε συμβιβάζονταν με τη χριστιανική πίστη.
Αργότερα, ο Τζον Λοκ, ένας Βρετανός φιλόσοφος μίλησε για το σεβασμό στην ελευθερία του υποκειμένου και την ισότητα σ’ ένα πολιτικό πλαίσιο, το οποίο σκιαγραφήθηκε ως μια μορφή συνταγματικής μοναρχίας. Ποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει το 17ο αιώνα πως ο ηγέτης ενός κράτους οφείλει να λάβει αποφάσεις, οι οποίες πρέπει να είναι επιθυμητές από το σύνολο της κοινωνίας; Και εάν αυτές οι αποφάσεις δεν είναι επιθυμητές, τότε ο λαός έχει το δικαίωμα της επανάστασης. Ποιος θα μπορούσε να μιλήσει για την έννοια της επανάστασης σ’ έναν κόσμο που ο μονάρχης ήταν ενάντια κάθε κινητοποίησης;
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, αργότερα, ασχολήθηκε με την έννοια της ισότητας. Ήταν εκείνος που πρωτοπόρησε και δε μίλησε για μοναρχίες, αλλά για μια ριζοσπαστική δημοκρατία. Ήταν εκείνος που υποστήριξε πως ο άνθρωπος έχει μερίδιο στη φυσική ελευθερία, το οποίο είναι ίσο με κάθε άλλο μερίδιο φυσικής ελευθερίας.
Ο Ιμάνουελ Καντ ήταν ένας ηθικός φιλόσοφος, που συνέδεσε την ηθική και την πολιτική και προσδιόρισε τον άνθρωπο ως ένα ηθικό υποκείμενο, που έχει την ικανότητα αυτοκαθορισμού. Υποστήριξε πως ο κάθε άνθρωπος είναι πρώτα και κύρια ελεύθερος. Και μάλιστα η ελευθερία αυτή επιμερίζεται σε μικρότερες ατομικές ελευθερίες. Και ως κάτοχος της ελευθερίας, ο άνθρωπος οφείλει να συνειδητοποιήσει πως είναι φορέας ηθικής αξίας, που είναι ίση με οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου.
Αλλά και στον ελληνικό χώρο συναντούμε εξέχουσες φυσιογνωμίες, οι οποίες προσπάθησαν να μεταλαμπαδεύσουν μέσω των γραπτών κειμένων τους αξίες, όπως η ελευθερία και η ισότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου ανθρώπου ήταν ο Ρήγας Βελεστινλής.
Και ως χώρα, η Ελλάδα ήταν πρωτοπόρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου ή της Τροιζήνας είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα φιλελεύθερων συνταγμάτων, με σαφείς αναφορές στην κοινωνική και πολιτική ζωή της Ελλάδας.
Όλες οι παραπάνω αναφορές μάς δίνουν το περίγραμμα της έννοιας του δικαιώματος. Δικαίωμα σημαίνει καταρχήν βέτο. Το επικαλούνται ορισμένες κοινωνικές ομάδες ή απλοί πολίτες, καθώς νιώθουν πως απειλείται ή προσβάλλεται η προσωπική τους ελευθερία. Στο Μεσαίωνα ή σε εποχές αρκετά συντηρητικές και οπισθοδρομικές, οι διεκδικητές δικαιωμάτων, όπως της ανεξιθρησκίας και της ελευθερίας του λόγου, προσπαθούσαν να περιορίσουν τη δύναμη των ηγεμόνων έναντι των υπηκόων.
Η ελευθερία του ατόμου είναι επιτακτικό αίτημα. Όταν το άτομο δεν είναι ελεύθερο, τότε δεν μπορεί να ζητήσει τη θέσπιση δικαιωμάτων. Άρα, η κρατική εξουσία οφείλει να εγγυάται πως οι πολίτες πρέπει να ζουν σε συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Άρα, η Δημοκρατία ορίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα στο εσωτερικό της.
Η κατοχύρωση ενός ανθρώπινου δικαιώματος προϋποθέτει και ένα φιλοσοφικό στοχασμό. Όταν κατοχυρώθηκαν τα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία ήταν το προϊόν των εργατικών επαναστάσεων, οι εργαζόμενοι, προτού προβούν σε κινητοποιήσεις, στοχάζονταν: Πώς θα ήταν ο κόσμος εάν οι μη έχοντες υψηλά εισοδήματα μπορούν να έχουν δωρεάν πρόσβαση στην υγεία και στην εκπαίδευση; Θα ήταν ευτυχισμένος ο εργάτης του 19ου αιώνα εάν δε δούλευε 15 ώρες και δε ζούσε σε τόσο άσχημες υγειονομικές συνθήκες;
Αλλά και την περίοδο του Διαφωτισμού, οι στοχαστές αναρωτήθηκαν πώς θα ήταν ο κόσμος εάν και ο φτωχός είχε δικαίωμα να εκφράσει την άποψή του και εάν η φεουδαρχία είναι το αποδοτικότερο κοινωνικό-οικονομικό σύστημα. Τέτοια ερωτήματα έκαναν την εμφάνισή τους ώστε να δώσουν νομική μορφή σε ηθικές αρχές και να μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα.
Τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν μια μεγάλη ιστορία και η εμβάθυνσή τους προϋποθέτει τη συστηματική ανάγνωσή τους. Αυτό, όμως, που πρέπει να τονιστεί είναι πως ένα δικαίωμα είναι ένας φραγμός, ένα μέσο αυτο-υπεράσπισης του πολίτη απέναντι στην πολιτική εξουσία. Τα δικαιώματα προϋποθέτουν την ελευθερία του προσώπου και άρα ένα πλαίσιο δημοκρατικό. Και τέλος, γεννιούνται μέσα από συζητήσεις αμιγώς φιλοσοφικές, οι οποίες, αφού εμπεδωθούν, πραγματώνουν κινητοποιήσεις. Ουσιαστικά ο στοχασμός πάνω σ’ έναν κόσμο κοινωνικά δίκαιο δημιουργεί τον επαναστατικό παλμό.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected])
