Σε ποιο βαθμό υπάρχει συσχέτιση φιλοσοφίας και επιστήμης; Είναι μια σχέση συνεργατική ή αντιπαράθεσης; Τι είναι επιστήμη και τι είναι φιλοσοφία; Είναι μόνο μερικά ερωτήματα τα οποία έχουν προβληματίσει πολλούς από εμάς όταν αναφερόμαστε στη σχέση φιλοσοφίας-επιστήμης.
Την απάντηση στα ερωτήματα αυτά θα μας δώσει η καθηγήτρια Σύγχρονης, Νεότερης Φιλοσοφίας και Βιοηθικής, διευθύντρια Σπουδών του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών "Βιοηθική" και διευθύντρια του Εργαστηρίου Βιοηθικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Σταυρούλα Τσινόρεμα.
Αρχικά, η κ. Τσινόρεμα, μιλώντας στην εφημερίδα "Νέα Κρήτη", προσδιόρισε τη φιλοσοφία και την επιστήμη, λέγοντας: «Φιλοσοφία είναι μια ιδιαίτερη μορφή θεωρητικής συνείδησης, η οποία ασχολείται με το ερώτημα "πώς μπορώ να γνωρίσω τον κόσμο ώστε να τον γνωρίσω ορθά, δηλαδή αξιώνοντας την αλήθεια" και "πώς πρέπει να πράξω μέσα στον κόσμο ώστε να πράξω ορθά".
Στόχος και της αναζήτησης της αλήθειας και της ορθότητας της πράξης (ηθικής και πολιτικής ορθότητας) είναι το ευ ζην, ώστε ο άνθρωπος να ενταχθεί ορθά στον κόσμο και να ζήσει όπως αρμόζει, με την αρχαιοελληνική έννοια. Δύο ήταν τα κρίσιμα στοιχεία που καταστατικά προκάλεσαν τη γένεση της φιλοσοφίας. Το ένα είναι το απορείν και το θαυμάζειν, δηλαδή η προσπάθεια του ανθρώπινου πνεύματος να γνωρίσει τον κόσμο γύρω του και να κατανοήσει τη σχέση του με τον κόσμο. Και το δεύτερο στοιχείο είναι πως οτιδήποτε σκέφτεται ο ανθρώπινος νους, είτε σε σχέση με τη γνώση είτε σε σχέση με την πράξη, θα πρέπει να το υποστηρίξει με τα καλύτερα επιχειρήματα.
Η φιλοσοφία απορρίπτει κάθε μορφή αυθεντίας και παραδεδομένης γνώσης που δε στηρίζεται στο έλλογο επιχείρημα. Είναι η απαίτηση του "λόγον διδόναι", δηλαδή τίποτε δεν μπορεί να γίνεται αποδεκτό, είτε ως μορφή γνώσης είτε ως κριτήριο της πράξης, αν δεν υποστεί τον έλεγχο της κριτικής. Η φιλοσοφία έτσι γεννιέται ως μια κριτική δραστηριότητα της ανθρώπινης σκέψης, όπου κάθε περιεχόμενό της, είτε πρόκειται για κριτήριο γνώσης είτε κριτήριο της πράξης, θα πρέπει να κρίνεται και να αντέχει στην κριτική. Η φιλοσοφία είναι μια κριτική της γνώσης και της πράξης με κριτήρια όμως τα οποία είναι υποχρεωμένη η ίδια να δικαιολογεί».
Όσον αφορά στην επιστήμη, η κ. Τσινόρεμα σημείωσε: «Οι επιστήμες εξειδικεύουν τη γνώση του κόσμου. Αποτελούν οργανωμένο πλαίσιο διερεύνησης και ενοποίησης του κόσμου των εμπειρικών φαινομένων, το οποίο εξηγεί τα φαινόμενα στη βάση θεωρητικών υποθέσεων και πειραματικών μεθόδων. Η επιστήμη παρέχει εξειδικευμένη γνώση πλευρών της πραγματικότητας. Ο βασικός μηχανισμός των επιστημών είναι αιτιακός. Εξηγούν οι επιστήμες, δεν περιγράφουν απλώς. Η επιστήμη διαμορφώνει ένα πλαίσιο εννοιών, ένα μεθοδολογικό πλαίσιο, το οποίο μετά έρχεται να εξηγήσει αιτιακά τη μεταβολή των φαινομένων. Το μεθοδολογικό πλαίσιο είναι μαθηματικά διατυπώσιμο, το οποίο εξηγεί τα φαινόμενα μέσα από την πειραματική διαδικασία. Το πείραμα κάνει τη διαφορά».
Μεταξύ άλλων, ανέφερε πως «η φιλοσοφία όμως δεν έχει ένα συγκεκριμένο εμπειρικό αντικείμενο. Αντικείμενο της φιλοσοφίας είναι όλες οι επιστήμες. Όταν έρχεται κοντά το πείραμα με τα μαθηματικά, τότε γεννιέται η μοντέρνα έννοια της επιστήμης και δη η μαθηματική φυσική. Από εκεί και πέρα σιγά-σιγά γεννιούνται μια σειρά από επιστήμες. Σήμερα, έχουμε φτάσει σε πολύπλοκο βαθμό επιστημονικής εξέλιξης, που πρέπει να θέσουμε με διαφορετικό τρόπο τη σχέση φιλοσοφίας-επιστήμης. Τα ερωτήματα της φιλοσοφίας γέννησαν τις επιστήμες. Αυτό ιστορικά ισχύει. Σήμερα βρίσκεται στα θεμέλιά τους και θέτει ερωτήματα γύρω από τις εννοιολογικές προϋποθέσεις του μεθοδολογικού πλαισίου τους».
Η κ. Τσινόρεμα, μιλώντας στην εφημερίδα "Νέα Κρήτη", έκανε λόγο για συσχέτιση φιλοσοφίας με την αρχαία ελληνική πόλη, λέγοντας: «Η φιλοσοφία προϋποθέτει ελευθερία του λόγου. Πρέπει να είσαι ελεύθερος για να μπορείς να αρθρώνεις τη σκέψη σου, να θέτεις ερωτήματα και να προβάλλεις επιχειρήματα. Η φιλοσοφία ξεκίνησε από την αρχαία ελληνική πόλη-κράτος, όπου εκεί συναντάμε την αρχαία δημοκρατία. Η φιλοσοφία λοιπόν γεννιέται με το αίτημα του "λόγου διδόναι", του επιχειρήματος, του κριτικού ελέγχου της σκέψης περί του κόσμου και περί της πράξης, και η οποία μπορεί μόνο να ανθήσει στην πολιτική οργάνωση της αρχαίας δημοκρατίας. Εκεί ανθεί ο διάλογος. Δεν την ξέρω την αλήθεια εξ αυθεντίας. Θα αναζητήσω να τη βρω με τα διανοητικά μέσα που έχω. Άρα θα μπω σε διάλογο με τον άλλο. Ο διάλογος, το διαλέγεσθαι, είναι και η βάση της αρχαίας δημοκρατίας και της φιλοσοφίας».
Σχέση συνεργατική: «Η φιλοσοφία βρίσκεται στα θεμέλια των επιστημών»
Όσον αφορά τη σχέση φιλοσοφίας-επιστήμης, η κ. Τσινόρεμα αναφέρει πως είναι μια σχέση συνεργατική, λέγοντας πως «από τη μια πλευρά τα ερωτήματα της φιλοσοφίας γέννησαν τις ειδικές επιστήμες, και από την άλλη η φιλοσοφία έρχεται ως κριτική της επιστήμης. Δηλαδή, προβαίνει σε έλεγχο των προϋποθέσεών τους, γιατί όλες οι επιστήμες έχουν προϋποθέσεις, κάποιες αρχές από τις οποίες εκκινούν, όπως είναι η αρχή της ομοιομορφίας της φύσης. Εάν δε δεχόμαστε την αρχή αυτή, δε θα είχαμε τη Φυσική επιστήμη. Η αρχή αυτή δεν υπάγεται στο φυσικο-επιστημονικό έλεγχο. Είναι προϋπόθεση της δυνατότητας κάθε τέτοιου ελέγχου. Η φιλοσοφία λοιπόν βρίσκεται στα θεμέλια των επιστημών».
Η ίδια συνεχίζει λέγοντας πως «η φιλοσοφία είναι και ένα είδος κριτικής της επιστήμης, δηλαδή βάζει όρια στην απολυτοποίηση και στην κακή μεταφυσική της επιστήμης, που μπορεί να προκύψει μέσα από μια ανεπεξέργαστη αξιοποίησή της».
Όσον αφορά στη στάση της φιλοσοφίας απέναντι στα επιτεύγματα της επιστήμης, η κ. Τσινόρεμα είπε χαρακτηριστικά: «Ο ρόλος της φιλοσοφίας είναι να εντάσσει την επιστήμη μέσα στην κοινωνία. Να διαμεσολαβεί τη σχέση επιστήμης-κοινωνίας. Η επιστήμη είναι προϊόν της ανθρώπινης κοινωνικής πράξης. Δεν είναι έξω από την κοινωνία η επιστήμη. Ένας ακόμα ρόλος της σχετίζεται με την αξίωση που θέτει, να επεξεργαστεί κριτικά τον ηθικό και κοινωνικό ρόλο της ίδιας της επιστήμης. Δηλαδή, η αποστολή της φιλοσοφίας είναι να εντάξει την επιστήμη σε ηθικο-κοινωνικούς σκοπούς, δηλαδή στο ιδεώδες του ανθρώπινου "ευ ζην". Η φιλοσοφία έχει επίσης έναν ηθικο-πρακτικό και κοινωνικό ρόλο. Δεν είναι μόνο η επιστημολογική σχέση με τις επιστήμες που την απασχολεί, δηλαδή να αποσαφηνίζει έννοιες και να διανοίγει δρόμους για την εννοιολογική καινοτομία της επιστήμης, πράγμα που έχει συμβεί σε μεγάλες επαναστατικές στιγμές της ιστορίας της επιστήμης, αλλά και να συμβάλει στην ορθή κοινωνική ένταξη της επιστήμης και των επιτευγμάτων της».
Ρεπορτάζ: Νίκος Κοσμαδάκης
