Οι σπάνιες γαίες ή αλλιώς λανθανίδες είναι μια ομάδα 16 ορυκτών τα οποία τα τελευταία 4 χρόνια έχουν αποκτήσει ιδιαίτερη φήμη κυρίως λόγω των χρήσεών τους και σε συνδυασμό με τη γεωπολιτική/γεωστρατηγική τους σημασίας. Τα ορυκτά αυτά είναι τα εξής: Λανθάνιο, Δημήτριο, Πρασεοδύμιο, Νεοδύμιο, Προμήθειο, Σαμάριο, Ευρώπιο, Γαδολίνιο, Τέρβιο, Δυσπρόσιο, Όλμιο, Ύτριο, Έρβιο, Θούλιο, Υτέρβιο και Λουτέτσιο. Ορισμένες από τις χρήσεις τους περιλαμβάνουν τους ημιαγωγούς, τα συστήματα λέιζερ, τα κινητά τηλέφωνα, τα υβριδικά/ηλεκτροκίνητα αυτοκίνητα, τους ισχυρούς μαγνήτες, διάφορα εξαρτήματα που χρησιμοποιούνται σε δορυφόρους, οπλικά συστήματα, στην υαλουργία, στους οικολογικούς λαμπτήρες, στις ανεμογεννήτριες κ.λπ. Ενδεικτικά, κάθε ηλεκτροκίνητο αυτοκίνητο περιέχει περίπου 27 κιλά σπάνιων γαιών. Μία ανεμογεννήτρια των 2MW εκτιμάται πως περιέχει περίπου 340-420 κιλά σπάνιων γαιών. Μία ανεμογεννήτρια των 3MW περιέχει περίπου 1 τόνο σπάνιων γαιών.
Του Σωτήρη Ν. Καμενόπουλου *
Στον τομέα της Ιατρικής, ο μαγνήτης ενός μαγνητικού τομογράφου μπορεί να ζυγίζει από 680 κιλά έως 1 τόνο. Το μεγαλύτερο βάρος ενός τέτοιου μαγνήτη οφείλεται στην παρουσία των σπάνιων γαιών. Η οθόνη μιας τηλεόρασης flat screen περιέχει περίπου 10 γραμμάρια σπάνιων γαιών. Κάθε notebook περιέχει επίσης περίπου 10 γραμμάρια σπάνιων γαιών. Ο μαγνήτης NdFeB ενός κινητού τηλεφώνου (ο οποίος κάνει το κινητό να δονείται) περιέχει 0.1 γραμμάριο νεοδύμιου. Αν αναλογισθείτε πως μόνο μέσα σε μία βδομάδα τον περασμένο μήνα οι πωλήσεις του τελευταίου μοντέλου τύπου smartphone γνωστότατης εταιρείας κινητών ξεπέρασαν τα 10 εκατομμύρια πωλήσεις, μπορείτε να αντιληφθείτε τη σημασία των σπάνιων γαιών.
Εκτιμήσεις αναφέρουν πως το 2014 ο αριθμός των κινητών τηλεφώνων θα ξεπεράσει τον παγκόσμιο πληθυσμό και θα φτάσει περίπου στα 7,3 δισ. συσκευές. Αυτό αντιστοιχεί σε μια ποσότητα 730 τόνων νεοδύμιου/έτος (κάθε κινητό περιέχει και άλλες σπάνιες γαίες).
Αυτό που κάνει περίπλοκο το θέμα των σπάνιων γαιών σχετίζεται με το γεγονός πως η Κίνα διαθέτει το παγκόσμιο μονοπώλιο στην εξόρυξη και επεξεργασία τους: περίπου το 96% των σπάνιων γαιών παράγονται στην Κίνα. Η φράση που χαρακτηρίζει την παγκόσμια αγορά των σπάνιων γαιών είναι μια φράση του παλαιού Κινέζου ηγέτη Deng Xiaoping: «Η Μέση Ανατολή διαθέτει πετρέλαιο, αλλά η Κίνα διαθέτει σπάνιες γαίες». Οι δυτικές χώρες γενικότερα δεν έδιναν μεγάλη σημασία στις σπάνιες γαίες και χώρες όπως οι ΗΠΑ είχαν αφήσει σχεδόν ανεκμετάλλευτα για πολλά χρόνια τα κοιτάσματα σπάνιων γαιών που διαθέτουν. Π.χ. σύμφωνα με στοιχεία της Αμερικανικής Γεωλογικής Υπηρεσίας, μέχρι και το 2009 δεν πραγματοποιούταν εξόρυξη σπάνιων γαιών στις ΗΠΑ. Οι δύο βασικοί παράγοντες που συνετέλεσαν σε αυτό είναι:
1) Η Κίνα έως το 2010 δε δημιουργούσε προβλήματα στην προσφορά τους,
2) Η πολύ αυστηρή περιβαλλοντική και εργατική νομοθεσία στις δυτικές χώρες καθιστά την εξόρυξη και την επεξεργασία των σπάνιων γαιών, ορισμένες φορές, ασύμφορες.
Ωστόσο, ένα γεγονός που συνέβη το Σεπτέμβριο του 2010 άλλαξε τα παγκόσμια δεδομένα στην αγορά των σπάνιων γαιών: ένα κινεζικό φορτηγό πλοίο συγκρούστηκε με δύο πλοία της ιαπωνικής ακτοφυλακής. Οι Ιάπωνες συνέλαβαν τον Κινέζο πλοίαρχο. Η κινεζική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι για αντίποινα δε θα προμηθεύει στο μέλλον την Ιαπωνία με σπάνιες γαίες. Στην Ιαπωνία και σε ολόκληρη τη Δύση χτύπησαν οι σειρήνες συναγερμού. Στη συνέχεια, η Κίνα το 2010 αποφάσισε να θέσει φραγμούς στην εξαγωγή των σπάνιων γαιών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να παρουσιαστεί ξαφνικό παγκόσμιο έλλειμμα στην αγορά των σπάνιων γαιών. Σε αυτήν την κρίση αναδείχτηκε το γεωπολιτικό βάρος των σπάνιων γαιών ισόποσο, αν όχι μεγαλύτερο, από το βάρος των υδρογονανθράκων. Κι αυτό καθώς, ενώ στους υδρογονάνθρακες υπάρχει πλειάδα χωρών που παράγουν υδρογονάνθρακες, στην περίπτωση των σπάνιων γαιών υπάρχει μόνο η Κίνα. Οι συνέπειες τόσο σε παγκόσμιο οικονομικό-τεχνολογικό όσο και σε γεωπολιτικό επίπεδο θεωρούνται σημαντικές καθώς δεν υπάρχουν υποκατάστατα υλικά που να διαθέτουν αντίστοιχες χημικές ιδιότητες με τις σπάνιες γαίες. Τι κάνει ακόμη πιο περίπλοκα τα πράγματα σε γεωπολιτικό επίπεδο; Το γεγονός πως οι εταιρείες-κολοσσοί δε ρίχνουν χρήματα σε έρευνα για δημιουργία τεχνητών υποκατάστατων των σπάνιων γαιών, αλλά για δημιουργία τελικών προϊόντων (π.χ. υβριδικών αυτοκινήτων), τα οποία, απλώς, θα χρησιμοποιούν μικρότερες ποσότητες σπάνιων γαιών. Η περίπτωση απόλυτου μηδενισμού χρήσης των σπάνιων γαιών αποκλείεται.
Ποιος ο λόγος; Όπως έγραψε και ένας ειδικός, «δεν μπορούμε να κατασκευάσουμε άτομα και μόρια σύμφωνα με τις δικές μας προδιαγραφές». Ο περιοδικός πίνακας των χημικών στοιχείων είναι συγκεκριμένος και δεν αλλάζει.
Εάν δε συνέβαινε το τυχαίο διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας το Σεπτέμβριο του 2010, που άλλαξε τα παγκόσμια δεδομένα στην αγορά των σπάνιων γαιών, ίσως ακόμη και σήμερα η Ε.Ε. να μην είχε αντιληφθεί τη γεωπολιτική, εμπορική, περιβαλλοντική και οικονομική σημασία των σπάνιων γαιών. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως στις ΗΠΑ, όταν έγινε αντιληπτό το παίγνιο των σπάνιων γαιών, ξεκίνησε ένας νομοθετικός οργασμός σχετικός με την εξόρυξη των σπάνιων γαιών: μεταξύ 2010-2012 υπήρξαν τουλάχιστον 13 σχετικά νομοθετήματα στο Κογκρέσο. Ξέρετε πόσα ήταν τα αντίστοιχα στην Ε.Ε. την ίδια περίοδο; Μόνο ένα (μία πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής). Επίσης, μεταξύ 2010-2011 υπήρξαν στις ΗΠΑ 8 πρωτοβουλίες (επίσημες αναλύσεις/εκθέσεις, ακαδημαϊκά προγράμματα, μεταπτυχιακές εργασίες κ.λπ.) σχετικές με τις σπάνιες γαίες. Στην Ε.Ε. την ίδια ακριβώς περίοδο υπήρξαν μόνο τρεις πρωτοβουλίες...
Η Ελλάδα διαθέτει σπάνιες γαίες. Οι ευρωπαϊκές βιομηχανίες έχουν ανάγκη τις ελληνικές σπάνιες γαίες. Αυτό το γνωρίζουμε, και το γνωρίζουν πως το γνωρίζουμε. Αυτό το γνωρίζουν επίσης και οι Κινέζοι, οι οποίοι, παρά το γεγονός πως ελέγχουν την παγκόσμια παραγωγή σπάνιων γαιών, επιθυμούν να ελέγξουν πλήρως και τα αποθέματα όλων των υπόλοιπων χωρών. Η μέθοδος που χρησιμοποιούν είναι αυτή της συγχώρεσης χρέους («debt forgiveness»).
Η Ελλάδα, αν θέλει να εκμεταλλευτεί σωστά τις σπάνιες γαίες που διαθέτει, θα πρέπει να θέσει τους τρεις παρακάτω στρατηγικούς στόχους-διακυβεύματα:
Διακύβευμα 1: Το διακύβευμα προστασίας του περιβάλλοντος και των πολιτών. Οποιαδήποτε εκμετάλλευση των ελληνικών σπάνιων γαιών πρέπει να γίνει με όρους βιώσιμης ανάπτυξης. Με αυστηρή τήρηση περιβαλλοντικών κανονισμών και προστασίας του ανθρώπινου δυναμικού. Όταν αυτά τηρηθούν, δε θα υπάρχει κανένα πρόβλημα, όπως έχουν δείξει τα αδιαμφισβήτητα παραδείγματα εκμετάλλευσης σπάνιων γαιών στη Φιλανδία και στη Σουηδία. Παραδείγματα τα οποία καταδεικνύουν πως υπάρχουν τρόποι βιώσιμης εξόρυξης των σπάνιων γαιών. Αυτό το σημειώνω για να προλάβω τις συνηθισμένες κινδυνολογίες που διαφημίζουν μόνο τον «κινεζικό τρόπο εξόρυξης» σπάνιων γαιών...
Διακύβευμα 2: Το διακύβευμα των ανταλλαγμάτων. Μόνο χρήμα ΔΕΝ αρκεί. Εμείς θέλουμε την ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑ στην κατεργασία των σπάνιων γαιών. Η τεχνογνωσία θα παραμείνει στη χώρα μας. Παγκοσμίως υπάρχουν μόνο δύο μέρη στον κόσμο στα οποία πραγματοποιείται κατεργασία σπάνιων γαιών και διαμόρφωσή τους σε τελικά προϊόντα. Το ένα βρίσκεται στη Γαλλία και το άλλο στην Κίνα. Και γι' αυτόν επίσης το λόγο (μαζί με άλλους) δημιουργούνται παγκόσμια προβλήματα στην προσφορά σπάνιων γαιών. Όταν η υπεραξία των σπάνιων γαιών «από το ορυχείο στο τελικό προϊόν» είναι της τάξης των 1.666 δολαρίων, εμείς δεν πρέπει να μείνουμε στην είσπραξη του ενός μόνο δολαρίου. Οφείλουμε να πιέσουμε ως χώρα και να απαιτήσουμε τεχνογνωσία. Διαθέτουμε πανάξιους επιστήμονες, οι οποίοι θα μπορούσαν να συμβάλουν σε αυτό. Ειδάλλως να μην παραχωρήσουμε τις ελληνικές σπάνιες γαίες μόνο ως ορυκτό.
Διακύβευμα 3: Το γεωπολιτικό-γεωστρατηγικό διακύβευμα. Παρά το γεγονός πως η Κίνα ελέγχει το 95% της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών, διαρκώς προσπαθεί να πατήσει πόδι στα αποθέματα/πιθανά κοιτάσματα άλλων χωρών. Το είδαμε να συμβαίνει στη Βόρεια Κορέα, στη Γροιλανδία, στην Αφρική. Ως διπλωματικό εργαλείο η Κίνα χρησιμοποιεί την πολιτική της συγχώρεσης του χρέους ("Debt Forgiveness"). Το είδαμε πολύ πρόσφατα στην Αργεντινή... Ο κίνδυνος να τα τσουγκρίσουμε άσχημα με τους δυτικούς συμμάχους μας είναι μεγάλος... Το γεωπολιτικό-γεωστρατηγικό παίγνιο των σπάνιων γαιών είναι τεράστιο. Ισάξιο αυτού των υδρογονανθράκων. Αυτό το παίγνιο αφορά και την εθνική ασφάλεια.
* Ο Σωτήρης Ν. Καμενόπουλος είναι υπ. διδάκτωρ Πολυτεχνείου Κρήτης.
