Δεν ξέρω τι ακριβώς εννοούσε ο Κινέζος σοφός όταν έγραφε «να εύχεσαι να ζήσεις σε ενδιαφέρουσα εποχή». Τι ακριβώς σημαίνει ενδιαφέρουσα εποχή;
Του Ζαχαρία Καραταράκη *
Είναι μια κατάσταση όπου γίνονται ραγδαίες αλλαγές και ανακατατάξεις στο κοινωνικό επίπεδο; Είναι μια ιστορική στιγμή που κορυφώνονται κάποιες επαναστατικές διαδικασίες και μια σειρά λαϊκά αιτήματα ικανοποιούνται;
Είναι ο χρόνος κατά τον οποίο δημιουργούνται κορυφαία έργα τέχνης και γίνονται μεγάλες επιστημονικές και τεχνολογικές κατακτήσεις, όπως η διάσπαση του ατόμου και η βιομηχανική επανάσταση;
Ήταν ο 5ος αιώνας της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, μια περίοδος ειρήνης μεταξύ των μηδικών πολέμων και του πελοποννησιακού πολέμου; Ήταν η Γαλλική Επανάσταση του 1789 που οδήγησε στον Ναπολέοντα και το ευρωπαϊκό αιματοκύλισμα; Ήταν η ρωσική επανάσταση του 1917, που οδήγησε στο φρικαλέο ολοκληρωτισμό του Στάλιν;
Ήταν η επικράτηση του ναζισμού που με την ψήφο του έφερε στην εξουσία ο γερμανικός λαός με την προσδοκία να δοθεί λύση στα οξυμμένα προβλήματα που βίωνε;
Είναι ενδιαφέρουσες οι εποχές που κάποιες ρωγμές στο κοινωνικό σύστημα επιτρέπουν στους "αγνούς ιδεολόγους" να καταλάβουν την εξουσία και να διαχειριστούν στο όνομά τους την πορεία της κοινωνίας;
Υπάρχουν ενδιαφέρουσες εποχές που αναγνωρίζονται απ' όλους ή τελικά σε κάθε εποχή καθένας χαράζει ένα δικό του προσωπικό δρόμο και κατορθώνει να κάνει τη δική του ζωή ενδιαφέρουσα;
Η ιστορία έχει τους δικούς της ρυθμούς. Άλλοτε τρέχει με ταχύτητα μεγάλη, με κορυφαίες ανατροπές και ζωογόνες ελπίδες, κι άλλοτε κυλά αργά, όπως το αργοβάδιστο βουβάλι. Στην πρώτη περίπτωση συνήθως κάποιος ικανός καβαλάρης κατορθώνει να παρασύρει με το λόγο και τη γοητεία του το λαό και να του πουλήσει ακριβά για μεταξωτές κορδέλες τα φύκια του. Αν όμως πραγματικά ο λόγος του και το ανάστημά του είναι υψηλό, τότε κατορθώνει να δώσει έκφραση στα κοινωνικά αιτήματα και να προωθήσει τα όνειρα και τις ελπίδες ενός κόσμου που ξέρει να γκρεμίζει, αλλά και να χτίζει.
Οι ηγέτες αυτοί δεν αξιοποιούν μόνο τις ευκαιρίες, αλλά δημιουργούν και εκείνοι νέες. Δεν αρκεί βεβαίως να έχουν οράματα, αλλά να διαθέτουν και την ικανότητα πείθουν και να κατευθύνουν τους πολίτες με το παράδειγμά τους.
Το πρόβλημα με τους ηγέτες που δημιουργούν οι επαναστάσεις αρχίζει όταν εκείνοι αποχωρήσουν από τη σκηνή. Συμβαίνει το ίδιο ακριβώς με τον ήλιο. Μόλις βασιλέψει, χιλιάδες άστρα προσπαθούν να φωτίσουν τη νύχτα, αλλά δεν το κατορθώνουν. Οι διάδοχοι που υψώθηκαν χάρη στους μεγάλους ηγέτες σε υψηλούς θώκους αποκτούν την εντύπωση ότι έχουν εξαιρετικές ικανότητες και δεν είναι διατεθειμένοι να συναινέσουν και να υποταχθούν σε κάποιον που μέχρι χθες ήταν ισότιμός τους. Ας θυμηθούμε τι ακολούθησε μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή την αποχώρηση του Ελευθερίου Βενιζέλου από την πολιτική.
Η περίοδος των επιγόνων είναι πάντοτε κρίσιμη. Κυριαρχούν τα διαλυτικά φαινόμενα, η αλληλοϋπονόμευση και η ζωή τραβά... την κατηφόρα. Δυστυχώς, τα παθήματα δε γίνονται πάντα μαθήματα. Όμως, όπως τα άτομα δεν ωριμάζουν χωρίς εμπειρίες, έτσι και οι κοινωνίες δεν εξελίσσονται χωρίς να πληρώσουν τον ανάλογο φόρο αίματος. Το φόρο αυτό τον πληρώνει βέβαια το κοπάδι εκείνων που εύκολα ανταλλάσουν το "Ωσαννά" με το "Σταυρωθήτω". Κοινωνίες με σταθερά θεμέλια, με θεσμούς που λειτουργούν και δεν έχουν ανάγκη από φωτισμένους ηγέτες, εξελίσσονται ομαλά, μετασχηματίζονται σταδιακά και επιτυγχάνουν να δημιουργήσουν ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα των ατόμων και του συνόλου. Παρόμοιες κοινωνίες δεν είναι ίσως τόσο ενδιαφέρουσες και δε δημιουργούν ήρωες, αλλά ούτε και θύματα. Κερδίζουν όμως το μέγα δώρο μιας σταθερής πορείας μπροστά.
Οι επαναστάσεις και τα άλματα δημιουργούν ήρωες, αλλά δεν αλλάζουν τις κοινωνίες. Μοιάζουν και οι κοινωνίες με το φυτό που απαιτεί το δικό του ρυθμό για να αναπτυχθεί και να ωριμάσει, ενώ αν το τραβήξουμε με τη βία θα ξεριζωθεί και θα ξεραθεί. Ή με το ανθρώπινο έμβρυο που πρέπει να παραμείνει 9 μήνες στη μήτρα για να επιβιώσει, ενώ αν το αποσπάσουμε με τη βία στους 5 ή 6 μήνες θα πεθάνει. Φυσικά η φυσιολογική αυτή διαδικασία ανάπτυξης που γίνεται χωρίς ηρωικούς εμβρυουλκούς δεν είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, είναι όμως αναγκαία.
Και ομολογώ ότι προσωπικά θα υποστήριζα ότι ακριβώς ενδιαφέρουσα είναι μια εποχή χωρίς ήρωες και σωτήρες, αλλά με πολίτες που ενδιαφέρονται να σώσουν τον κόσμο, αλλά πριν το πράξουν ξέρουν να πλύνουν τα πιάτα. Πολίτες που πρώτα ανταποκρίνονται με επιτυχία στις υποχρεώσεις και τα καθήκοντά τους και μετά σε όλα τα άλλα. Που σκέφτονται περισσότερο και πολιτικολογούν λιγότερο. Η δημοκρατία άλλωστε δεν είναι ένα ομοιόμορφο κοστούμι που ταιριάζει σε όλους. Η ομοιομορφία και τα ανθρωπάκια του Γαΐτη μας παραπέμπουν σε άλλα καθεστώτα.
* Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος.
