Είναι σίγουρο ότι ο Όσκαρ Ουάιλντ, όταν έγραφε "Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι" και έβαζε τον ήρωά του να κάνει τη γνωστή συμφωνία με το διάβολο κι ό,τι ακολασία φαντάζεται ο ανθρώπινος νους, ήταν υπό την επήρεια της "πράσινης νεράιδας" και δεν ήταν ο μόνος, αφού κι ο μεγάλος ζωγράφος Βαν Γκογκ, σε έναν καβγά με το συγκάτοικό του, κόβει το ίδιο του το αφτί!
Της Ειρήνης Δημούλη *
Ουάιλντ, Βαν Γκογκ, Ρεμπό, Μποντλέρ, Ζολά, Πικάσο, Χέμινγουεϊ, Βερλέν, Μανέ... όλοι λάτρεις του "σμαραγδένιου" εθισμού! Μα, ποια είναι επιτέλους αυτή η "πράσινη νεράιδα" που ελέγχει συνειδήσεις, εμπνέει καλλιτέχνες να δημιουργήσουν τα αριστουργήματά τους, οδηγεί στη σχιζοφρένεια και στην παράνοια και μένει στην ιστορία; Πού αρχίζει η αλήθεια και πού σταματά ο μύθος;
Πρόκειται για το αψέντι, ένα ποτό, προϊόν απόσταξης με συστατικά όπως αψιθιά, γλυκάνισο, μάραθο και μεγάλη περιεκτικότητα σε αλκοόλ, από 48% έως και 80%. Τα βότανα προστίθενται στο αλκοόλ με το νερό και στη συνέχεια γίνεται η απόσταξη όπως ακριβώς στο ούζο και τη ρακή. Το υπέροχο σμαραγδί χρώμα του το αποκτά με την προσθήκη διαφόρων φυτών. Το απόσταγμα περιέχει θυϊόνη ή θουγιόνη, μια κετόνη με πιθανή νευροτοξική δράση στον εγκέφαλο. Η Αρτεμισία το αψίνθιον ή αψίνθια είναι ποώδες, πολυετές φυτό, με ύψος από 20 εκατοστά έως και 1,20 μ. ανάλογα με το είδος του, αρωματικό, ιδιαίτερα πικρής γεύσης με φύλλα ασημένια-πράσινα και άνθη μικρά κιτρινοπράσινα που ανθίζουν από Ιούνιο έως Σεπτέμβριο. Ευδοκιμεί σε ζεστά κλίματα, σε άγονους και βραχώδης τόπους και η επικονίασή του γίνεται μέσω του ανέμου.
Το όνομά του προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη "Αψίνθιον" ή Αρτεμισία (Artemisia Absinthium), δηλαδή αυτό που δεν πίνεται, με πολύ πικρή γεύση, αφιερωμένο στη θεά Άρτεμη λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων του. Υπάρχουν πολλές αναφορές στην αρχαιότητα, από τα χρόνια του Ιπποκράτη, του Πυθαγόρα, καθώς επίσης και σε αιγυπτιακούς παπύρους όσον αφορά στη χρήση του ως παρασιτοκτόνο, τονωτικό, χωνευτικό, σε πυρετό, στη δυσεντερία, ως αντισηπτικό και αντιφλεγμονώδες και σε περιόδους ελονοσίας, ενώ στο Μεσαίωνα έβραζαν τα φύλλα του και το χρησιμοποιούσαν στη δυσπεψία. Πίστευαν ότι βοηθούσε σε πόνους στις αρθρώσεις, στον ύπνο, δυναμώνει την όραση, προκαλεί υπερδιέγερση και εγκεφαλική διαύγεια.
Η "Αποκάλυψη" του Ιωάννη, συγκεκριμένα, το τρίτο "σάλπισμα" αναφέρει: «Σάλπισε ο τρίτος άγγελος κι αποσπάστηκε από τον ουρανό ένα μεγάλο αστέρι που καιγόταν σαν λαμπάδα κι έπεσε στο ένα τρίτο των ποταμών κι επάνω στις υδάτινες πηγές. Το όνομα του άστρου είναι άψινθος και πολλοί άνθρωποι πέθαναν από τα νερά, διότι επικράνθηκαν». Κάποιοι συνδέουν το τρίτο "σάλπισμα" και το πυρηνικό ατύχημα στο Τσέρνομπιλ το 1986 με τις γνωστές σε όλους συνέπειες στο περιβάλλον και συγκεκριμένα τη μόλυνση του νερού, με το φυτό άψινθος («Τσέρνομπιλ» στα Ουκρανικά ονομάζεται ένα φυτό που μοιάζει με την αψιθιά).
Το 1792 ο Γάλλος γιατρός Dr. Pierre Ordinaire στην Ελβετία παρασκευάζει ένα ελιξίριο από εκχύλισμα αψιθιάς και άλλων βοτάνων και υποστηρίζει ότι θεραπεύει τα πάντα, από πονοκεφάλους μέχρι πέτρες στους νεφρούς, γνωρίζοντας πραγματικά τεράστια επιτυχία. Λίγο αργότερα, ο Major Dubied αγοράζει την πατέντα κι έτσι ξεκινάει η παραγωγή του, ενώ ο γαμπρός του Henri Pernod ιδρύει την εταιρεία Pernod Fils στο Pontarlier της Γαλλίας, κι έτσι το αψέντι συνδέεται άμεσα με την Pernod Fils και την ποτοποιία.
Σε μια άλλη εκδοχή, λέγεται ότι το ελιξίριο το έφτιαξε πρώτη η "mamma Henriod", η οποία καλλιεργούσε στον κήπο της το ποώδες φυτό, το επεξεργαζόταν κατάλληλα με διαβροχή και απόσταξη, και το πουλούσε σε οικογένειες και στα φαρμακεία της εποχής ως φάρμακο για πάσα νόσο.
Το αγαπημένο ποτό διανοούμενων και καλλιτεχνών στο Παρίσι, στα καφέ, στα καμπαρέ γίνεται συνήθεια και εθισμός, όταν ένα βράδυ το 1889 ο Λοτρέκ σερβίρει ένα cocktail με βάση το αψέντι στο Moulin Rouge. Μεταξύ 5 και 7 το απόγευμα καθιερώνεται η "πράσινη ώρα", τα καφέ και τα καμπαρέ ανοίγουν το ένα μετά το άλλο και η φήμη του απλώνεται παντού, διαμορφώνοντας το ρεύμα του "αψεντισμού", αλλά και άλλα, καλλιτεχνικά ρεύματα που ανθίζουν την "Belle Epoque" από ζωγράφους, συγγραφείς και ποιητές. Ο Λοτρέκ και οι φίλοι του "βλέπουν" και περιγράφουν την "πράσινη νεράιδα" και ο Όσκαρ Ουάιλντ τουλίπες στα πόδια του. Αψέντι πίνει και ο Μανέ στις συναντήσεις του με τον Μποντλέρ, ενώ τα αριστουργήματα "Για ποιον χτυπάει η καμπάνα" του Χέμινγουεϊ και "Βασιλιάς Ιμπί" του Αλφρέντ Ζαρί έχουν κι αυτά τη "σμαραγδένια σφραγίδα". Ο Μανέ ζωγραφίζει έναν πίνακα με τίτλο "Πότης αψέντι", όπου η επιτροπή απαγορεύει την έκθεσή του, προκαλεί σκάνδαλο και λογοκρίνεται έντονα, αλλά λατρεύεται από τους φιλόμουσους της εποχής.
Φήμες θέλουν τον Βαν Γκογκ να μην μπορεί να ζωγραφίσει όταν δεν είναι πιωμένος, αν και οι βιογράφοι του είναι μπερδεμένοι, αφού η ζωή του ήταν γεμάτη όχι μόνο από αψέντι, αλλά κι από όπιο, σχιζοφρένεια και σύφιλη. Ο Βερλέν σε έναν καβγά ερωτικού πάθους, υπό την επήρεια της "πράσινης νεράιδας", πυροβολεί και τραυματίζει το σύντροφό του, Ρεμπό.
Τη δεκαετία του 1860 η φυλλοξήρα κατάστρεψε τους γαλλικούς αμπελώνες δίνοντας χώρο στο απεριτίφ-αψέντι με τις "μαγικές" ιδιότητες, απογειώνοντας τις πωλήσεις και εκτοπίζοντας το παραδοσιακό κρασί για πολλά χρόνια. Στην αρχή πίνει αψέντι μόνο η υψηλή κοινωνία, λόγω του μεγάλου κόστους, λίγο αργότερα το νοθεύουν και το διοχετεύουν στις λαϊκές τάξεις με δυσάρεστες, δυστυχώς, συνέπειες. Πολλοί αποστακτήρες χρησιμοποιούσαν ακόμα και μέταλλα ως χρωστικές, όπως χαλκός, που έδινε το έντονο πράσινο χρώμα, και αντιμόνιο, το οποίο, όταν έρθει σε επαφή με νερό, γίνεται γαλακτώδες. Οι συντηρητικοί τού αποδίδουν «σατανικές» ιδιότητες, ενώ σχιζοφρένεια, παράνοια, ακόμα και ασθένειες της εποχής ενοχοποιούν το "πράσινο δηλητήριο", που έχει πλέον εξαπλωθεί σε Ευρώπη και Αμερική και «μεταμορφώνει σωστούς και ευυπόληπτους κατά τ' άλλα ανθρώπους σε τέρατα».
Εκείνη την εποχή η σύφιλη θέριζε και ο αλκοολισμός ήταν αρκετά διαδεδομένος. Στο τελικό στάδιο η σύφιλη προκαλεί παραισθήσεις, ενώ ο αλκοολισμός το σύνδρομο Korsakoff (διαταραχή του εγκεφάλου που δημιουργείται μετά από μακρόχρονη υπερκατανάλωση αλκοόλ), το οποίο θυμίζει σχιζοφρένεια. Τελικά έφταιγε το αψέντι για τα δεινά της τότε κοινωνίας; Ο αλκοολισμός, η σύφιλη ή μήπως τα μέταλλα χαλκού και αντιμονίου που πρόσθεταν οι παραγωγοί που ξεφύτρωναν σαν τα μανιτάρια; Υπήρξε το εξιλαστήριο θύμα σε μια εποχή με πολλά κοινωνικά προβλήματα και θυσιάστηκε με την απαγόρευσή του στο βωμό του μεγάλου μονοπωλίου του κρασιού, που είχε πλέον εκτοπιστεί και απειλούνταν ολοκληρωτικά από την τρέλα του αψεντιού; Ίσως, γιατί για 30 περίπου χρόνια το αψέντι κατείχε την πρώτη θέση στην αγορά και οι Γάλλοι αμπελουργοί βίωναν τη συρρίκνωση των εσόδων τους, αφού το κρασί ελάχιστοι πλέον το προτιμούσαν! Πού βρίσκεται η αλήθεια και πού το ψέμα; Παραισθήσεις, παρανοϊκή συμπεριφορά, οπτασίες, οράματα και εθισμός κάνουν το αψέντι «το απαγορευμένο ποτό», τη μάστιγα της εποχής, με σοβαρές κοινωνικές διαστάσεις.
Ιδιαίτερη ιεροτελεστία αποτελεί και η προετοιμασία του ποτού, προσδίδοντάς του ακόμα μεγαλύτερη γοητεία. Σε κολονάτο κρυστάλλινο ποτήρι γέμιζαν με αψέντι το 1/3 και στήριζαν στην κορυφή του ποτηριού ένα ειδικό τρυπητό κουταλάκι με έναν κύβο ζάχαρης. Έπειτα έσταζαν πάνω στον κύβο, κρύο νερό κι έτσι η ζάχαρη έλειωνε και το περιεχόμενο έπεφτε μέσα στο αψέντι, όπου το σμαραγδί χρώμα έδινε τη θέση του σε ένα γαλακτώδες και θολό (κάτι ανάλογο με το ούζο και το νερό), αλλά πάντα πράσινο υγρό. Το αψέντι είχε λοιπόν τα σύνεργά του: ειδικά ποτήρια, βαριά και κολονάτα, ενώ τα ασημένια κουτάλια ήταν διάτρητα με υπέροχα σχήματα, κανάτες σερβιρίσματος, όπου σήμερα αποτελούν συλλεκτικά αντικείμενα.
Υπήρχαν φυσικά διάφορες παραλλαγές, που μάλλον θεωρούνται αρκετά μεταγενέστερες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μέθοδο Flambe, στην οποία πότιζαν τον κύβο ζάχαρης με αψέντι κι έβαζαν φωτιά, τροφοδοτώντας έτσι καλύτερα το μύθο της "πράσινης νεράιδας".
ΠΑΡΕΝΕΡΓΕΙΕΣ
Το απαγορευμένο ποτό
Το 1864 δύο επιστήμονες, ο Βαλεντέ Μανιάν και ο Λουί Μερσέ, κάνουν πειράματα και συμπεραίνουν ότι η θουγιόνη προκαλεί επιληπτικούς σπασμούς, αναπνευστικά προβλήματα και σχιζοφρένεια. Παρενέργειες που εξηγούνται από τη μεγάλη περιεκτικότητα σε αλκοόλ, αφού έφτανε και το 80%, ενώ η θουγιόνη σε μικρή ποσότητα δεν είναι τοξική και δρα ως διεγερτικό, σε λίγο μεγαλύτερες δόσεις επιδρά στο νευρικό σύστημα με τρέμουλα, ναυτίες, ιλίγγους, και σε ακόμα πιο μεγάλες δόσεις εμφανίζονται επιληπτικές κρίσεις και παραλήρημα.
Το 1905 ο Ζαν Λανφρέι σκοτώνει τη γυναίκα του υπό την επήρεια του ποτού και κάπως έτσι αρχίζουν οι απαγορεύσεις σε διάφορες χώρες.
Απαγορεύτηκε στην Ελβετία και το Βέλγιο το 1907, στην Ολλανδία το 1910, ενώ το 1912 απαγορεύεται στην Αμερική και τελικά στη Γαλλία το 1915, ενώ σε Ισπανία, Τσεχία και Πορτογαλία δεν απαγορεύτηκε ποτέ. Το 1998 η Ευρωπαϊκή Ένωση βάζει τέλος στην απαγόρευση, θέτοντας όρια στην περιεκτικότητα της θυϊόνης ή θουγιόνης (10mg\kg στα λικέρ και 35 mg\kg για τα Biter spirit), αφήνοντας τον κάθε "θνητό", διανοούμενο ή μη να δοκιμάσει το απαγορευμένο μυστικό της "απόλυτης" έκστασης.
Η απαγόρευση έχει πλέον αρθεί και παράγεται νόμιμα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία, Ελβετία, Ισπανία, Πορτογαλία...), ενώ στην Ελλάδα εμφανίζεται τέλη του '90, αρχές του 2000.
Αλήθεια, μύθος και ψέμα, δολοπλοκία και παράνοια, σχιζοφρένεια, παραλογισμός και λογική μπερδεύονται στο μυαλό μας, στη ζάλη του υψηλά αλκοολούχου ποτού. Δοκιμάστε το ή όχι, η επιλογή είναι δική σας. Μην ξεχάσετε όμως, αν το τολμήσετε, να του χαρίσετε όλη την ιεροτελεστία-προετοιμασία που του αρμόζει.
«Ένα ποτήρι αψέντι είναι τόσο ποιητικό, όσο κι ένα ηλιοβασίλεμα».
«Στην αρχή νιώθεις όπως και με οποιοδήποτε άλλο ποτό. Στη συνέχεια αρχίζεις να βλέπεις διάφορα τρομακτικά και σκληρά πράγματα, αλλά, αν έχεις το κουράγιο να συνεχίσεις, τότε μπαίνεις στο τελευταίο στάδιο, όπου βλέπεις αυτά που θέλεις να δεις. Θαυμαστά και παράξενα».
Όσκαρ Ουάιλντ, 1882
* Η Ειρήνη Δημούλη είναι φαρμακοποιός από τα Σταυράκια.
