Η κλιματική αλλαγή δεν είναι πια ένα θεωρητικό σενάριο που εξετάζεται σε επιστημονικά συνέδρια, ούτε μια γραφική απεικόνιση σε μελέτες και δορυφορικά δεδομένα.
Είναι μια ορατή και βιωμένη πραγματικότητα που έχει εισβάλει με ορμή στη ζωή μας, αλλάζοντας τους ρυθμούς της φύσης, τις εποχές όπως τις γνωρίζαμε και τελικά, την ίδια την καθημερινότητα των ανθρώπων.
Οι μεταβολές δεν είναι πλέον αφηρημένες, είναι απτές και σκληρές. Οι παρατεταμένες θερμές περίοδοι ακόμα και μέσα στον χειμώνα, οι απότομες αυξήσεις της θερμοκρασίας, οι μακρές περίοδοι ξηρασίας και οι καταρρακτώδεις βροχές που προκαλούν πλημμύρες σε λίγες ώρες έχουν γίνει πια μέρος του ετήσιου κύκλου, όχι εξαιρέσεις του. Και κάθε νέα εποχή δείχνει να χάνει κάτι από τον χαρακτήρα της προηγούμενης.
Στην Κρήτη, η αλλαγή αυτή έχει αφήσει βαθύ αποτύπωμα. Τα φράγματα και οι ταμιευτήρες νερού αδειάζουν, η στάθμη των υπόγειων υδάτων μειώνεται, ενώ σε πολλές περιοχές παρατηρείται υφαλμύρωση.
Ολόκληρες κοινότητες χιλιάδων ανθρώπων αγωνιούν για την επάρκεια νερού, όχι μόνο για την ύδρευση αλλά και για την άρδευση, καθώς η αγροτική παραγωγή πλήττεται με τρόπο που απειλεί την οικονομία του νησιού.
Οι ελαιώνες υποφέρουν από την παρατεταμένη ξηρασία, η παραγωγή λαδιού μειώνεται δραματικά, και μαζί της πλήττεται ένα από τα σημαντικότερα προϊόντα ταυτότητας και επιβίωσης της Κρήτης.
Αλλά δεν είναι μόνο η Κρήτη. Στην υπόλοιπη Ελλάδα, από τη Θεσσαλία που δοκιμάστηκε από τις πλημμύρες πριν δυο χρόνια έως τη Ρόδο και την Εύβοια που μετρούν πληγές από καταστροφικές πυρκαγιές, η φύση δείχνει την απώλεια ισορροπίας της.
Η ξηρασία εναλλάσσεται με καταρρακτώδεις βροχές, τα ποτάμια υπερχειλίζουν, και οι θερμοκρασίες σπάνε κάθε ρεκόρ μέσα σε λίγα χρόνια.
Μικρές αλλαγές στα κλιματικά μεγέθη, ένα, δύο βαθμοί στη μέση θερμοκρασία, μερικά εκατοστά βροχής λιγότερα, αρκούν για να προκαλέσουν μεγάλες, βίαιες ανατροπές στη ζωή των ανθρώπων.
Κι αν κάποτε η κλιματική αλλαγή φαινόταν ένα μακρινό πρόβλημα των πάγων που λιώνουν στην Αρκτική και στις ψηλές βουνοκορφές του κόσμου σήμερα είναι δίπλα μας, στα ξερά χωράφια, στα άδεια φράγματα και στις ζωές που δοκιμάζονται καθημερινά από μια φύση που αλλάζει πιο γρήγορα απ’ όσο μπορούμε να προσαρμοστούμε.
Η κλιματική αλλαγή μέσα στον χρόνο
Η ιστορία της Γης είναι στην πραγματικότητα η ιστορία των κλιματικών της μεταβολών.
Από την εποχή των πρώτων παγετώνων μέχρι τις μεγάλες θερμές περιόδους, ο πλανήτης γνώρισε κύκλους ψύξης και θέρμανσης που διαμόρφωσαν τα οικοσυστήματα, τις ηπείρους και τελικά τις ίδιες τις μορφές ζωής. Οι κλιματικές αυτές μεταπτώσεις δεν ήταν ποτέ σταθερές, η Γη ανέπνεε μέσα από αιώνες πάγου και φωτιάς, ισορροπώντας αργά μέσα στον χρόνο.
Όταν αναφερόμαστε σήμερα στην «κλιματική αλλαγή», πολλοί σπεύδουν να υπενθυμίσουν πως και στο μακρινό παρελθόν υπήρξαν θερμές περίοδοι, εποχές με υψηλή συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα και μεγάλα περιβαλλοντικά άλματα. Κι έχουν δίκιο.
Το αέριο αυτό υπήρχε πάντοτε στην ατμόσφαιρα και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη ρύθμιση της θερμοκρασίας του πλανήτη.
Η διαφορά με την σημερινή κατάσταση όμως, είναι θεμελιώδης. Εκείνες οι φυσικές μεταβολές εξελίσσονταν σε χρονικούς ορίζοντες εκατομμυρίων ετών, μέσα από γεωλογικές διεργασίες: Ηφαίστεια, ωκεανούς, δάση που κάλυπταν ολόκληρες ηπείρους.
Η φύση μπορούσε να απορροφήσει, να ισορροπήσει και να επαναφέρει σταδιακά τις συνθήκες ζωής. Ο άνθρωπος τότε δεν υπήρχε, ή στις μεταγενέστερες περιόδους, δεν είχε τη δύναμη να επηρεάσει τα φαινόμενα.
Σήμερα, για πρώτη φορά στην ιστορία του πλανήτη, η κλιματική αλλαγή έχει ανθρώπινη υπογραφή.
Η περίσσεια διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα δεν είναι αποτέλεσμα ηφαιστειακών εκρήξεων ή φυσικών διεργασιών, αλλά της δικής μας δραστηριότητας.
Της καύσης ορυκτών καυσίμων, της αποψίλωσης των δασών, της εντατικής βιομηχανίας, της μεταφοράς και της παραγωγής ενέργειας. Και, κυρίως, εξελίσσεται με ρυθμό που η φύση δεν προλαβαίνει να απορροφήσει ή να αντισταθμίσει.
Αυτό που κάποτε συνέβαινε σε βάθος αιώνων, σήμερα εκδηλώνεται μέσα σε λίγες δεκαετίες. Η θερμοκρασία ανεβαίνει, οι πάγοι λιώνουν, οι θάλασσες ανεβάζουν τη στάθμη τους, τα ρεύματα αλλάζουν.
Και μέσα σε αυτήν την επιτάχυνση, ο άνθρωπος, ως κυρίαρχο είδος και ταυτόχρονα εξαρτώμενος πλήρως από το περιβάλλον, αποδεικνύεται πιο ευάλωτος από ποτέ.
Η ζωή μας, η παραγωγή μας, η ενέργεια, η γεωργία, η τροφή και το νερό, όλα εξαρτώνται από ένα κλιματικό ισοζύγιο που διαταράξαμε οι ίδιοι.
Η σημερινή κλιματική κρίση δεν είναι απλώς μια ακόμη φάση στην εξέλιξη της Γης, αλλά η πρώτη που προκαλείται από το ίδιο το είδος που καλείται τώρα να την αντιμετωπίσει. Και αυτό καθιστά την αναζήτηση λύσης όχι μόνο επιστημονική, αλλά και κυρίως υπαρξιακή.
Παρέμβαση στη ρίζα του προβλήματος
Αν η ρίζα του φαινομένου βρίσκεται στον συνδυασμό θερμότητας και αερίων του θερμοκηπίου, τότε η λογική σκέψη οδηγεί στο εξής απλό συμπέρασμα: Για να μειώσουμε την υπερθέρμανση, πρέπει να περιορίσουμε είτε τα αέρια που παγιδεύουν τη θερμότητα, είτε την ίδια την ηλιακή ακτινοβολία που φτάνει στη Γη ή και τα δύο.
Από αυτή τη σκέψη γεννήθηκε η γεωμηχανική, δηλαδή η οργανωμένη προσπάθεια του ανθρώπου να «πειράξει» το κλίμα, με στόχο να αποκαταστήσει την ισορροπία που ο ίδιος διατάραξε.
Οι προσεγγίσεις χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες.
Η πρώτη είναι η αφαίρεση διοξειδίου του άνθρακα γνωστή και ως CDR ακρωνύμιο των αγγλικών λέξεων Carbon Dioxide Removal.
Στόχος της είναι να μειωθεί η ποσότητα CO₂ στην ατμόσφαιρα, επαναφέροντάς την σε επίπεδα πιο κοντά στα φυσιολογικά. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους: από την αναδάσωση και την αποκατάσταση των εδαφών, που απορροφούν φυσικά το διοξείδιο, μέχρι την τεχνητή δέσμευση του CO₂ με μηχανές που το «ρουφούν» από τον αέρα και το αποθηκεύουν βαθιά στο υπέδαφος. Άλλες τεχνικές επιδιώκουν να το εγκλωβίσουν μέσα στους ωκεανούς ή να το μετατρέψουν σε στερεά υλικά, όπως πέτρωμα.
Η δεύτερη κατηγορία είναι η διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας γνωστή ως SRM από το ακρωνύμιο των λέξεων Solar Radiation Management.
Εδώ ο στόχος δεν είναι να μειωθούν τα αέρια, αλλά να περιοριστεί η ποσότητα του ήλιου που θερμαίνει τη Γη. Προτείνονται ιδέες όπως η τεχνητή αντανάκλαση του φωτός με τη βοήθεια καθρεφτών ή μικροσκοπικών σωματιδίων (αερολυμάτων) που θα διασκορπιστούν στην ατμόσφαιρα, ακόμη και μεγάλα διαστημικά σκίαστρα που θα μπλοκάρουν ένα ποσοστό της ακτινοβολίας πριν φτάσει στον πλανήτη.
Και οι δύο προσεγγίσεις έχουν έναν κοινό στόχο: να κερδηθεί χρόνος, να σταματήσει η άνοδος της θερμοκρασίας προτού οι επιπτώσεις της γίνουν μη αναστρέψιμες. Ωστόσο, ανοίγουν ταυτόχρονα ένα τεράστιο ερώτημα: μέχρι πού μπορούμε να επεμβαίνουμε στη φύση χωρίς να δημιουργούμε νέα, άγνωστα προβλήματα;
Η γεωμηχανική δεν είναι πλέον μια μακρινή ιδέα. Πειραματικές και πραγματικές εφαρμογές ξεκινούν ήδη σε διάφορα σημεία του πλανήτη, με κοινό στόχο να περιοριστεί το διοξείδιο του άνθρακα και να μετριαστεί η υπερθέρμανση της Γης. Οι μέθοδοι ποικίλλουν, από ήπιες φυσικές λύσεις μέχρι εξαιρετικά τολμηρές τεχνητές παρεμβάσεις.
Εφαρμογές σε λειτουργία
Η πιο γνωστή και αποδεκτή μορφή είναι η αναδάσωση και αποκατάσταση των εδαφών, που απορροφούν φυσικά CO₂ από την ατμόσφαιρα. Κάθε νέο δέντρο λειτουργεί σαν μικρός «φυσικός φίλτρο-πύργος», δεσμεύοντας διοξείδιο και αποθηκεύοντάς το στους κορμούς και το έδαφος.
Παράλληλα, τεχνολογίες άμεσης δέσμευσης διοξειδίου από τον αέρα έχουν περάσει από τη θεωρία στην πράξη.
Εταιρείες όπως η Climeworks στην Ισλανδία συλλέγουν το CO₂ από τον αέρα μέσω ειδικών φίλτρων και, στη συνέχεια, το μετατρέπουν σε στερεά μορφή μέσα σε ηφαιστειακά πετρώματα, όπου εγκλωβίζεται μόνιμα. Πρόκειται για μια από τις ελάχιστες λύσεις που αποθηκεύουν το διοξείδιο με ασφάλεια χωρίς να το επανεκπέμπουν.
Εφαρμογές σε δοκιμαστικό στάδιο
Στον Καναδά και στις ΗΠΑ δοκιμάζεται η τεχνική της αλκαλοποίησης των ωκεανών. Η λογική της είναι απλή: Αν αυξηθεί ελαφρά η αλκαλικότητα του νερού, τότε μέσω φυσικών χημικών αντιδράσεων, το διοξείδιο του άνθρακα διαλύεται πιο εύκολα στο νερό και «παγιδεύεται» εκεί ως αβλαβές ανθρακικό άλας.
Σε ορισμένα προγράμματα, προστίθενται θρυμματισμένα πυριτικά πετρώματα στις ακτές — ουσίες που αντιδρούν με το CO₂ και το μετατρέπουν σε στερεό στοιχείο που εγκλωβίζεται στο πέτρωμα, καθαρίζοντας ταυτόχρονα τα νερά.
Άλλες προσπάθειες εστιάζουν στη χρήση φυκιών και βακτηρίων που απορροφούν διοξείδιο και το μετατρέπουν σε βιομάζα ή οργανικά οξέα, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν βιομηχανικά.
Εφαρμογές σε σχεδιασμό ή μελέτη
Πιο τολμηρές ιδέες, ακόμη υπό μελέτη, προτείνουν να ανακλαστεί μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας πριν φτάσει στο έδαφος.
Σε αυτό το πλαίσιο εξετάζεται η έγχυση σωματιδίων αερολύματος στη στρατόσφαιρα, σωματίδια που θα μιμούνται τη δράση της ηφαιστειακής τέφρας στην ατμόσφαιρα, αντανακλώντας μέρος του φωτός.
Ακόμη πιο φιλόδοξες είναι οι προτάσεις για διαστημικά «σκίαστρα», τεράστιες δομές σε τροχιά που θα σκιάζουν μερικώς τη Γη, μειώνοντας τεχνητά την εισερχόμενη ακτινοβολία. Πρόκειται όμως για σενάρια υψηλού ρίσκου, με άγνωστες ακόμη συνέπειες στο παγκόσμιο κλίμα.
Οι εφαρμογές αυτές δείχνουν ότι η ανθρωπότητα διαθέτει πλέον τα μέσα να επέμβει στο κλίμα. Το ερώτημα είναι αν κατανοούμε επαρκώς τι θα σημάνει αυτή η παρέμβαση — και αν μπορούμε να ελέγξουμε τις επιπτώσεις ενός τόσο μεγάλου πειράματος πάνω στον ίδιο μας τον πλανήτη.
Θεραπεία ή νέο πείραμα
Προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τα αποτελέσματα μιας πρωτόγνωρης ανθρώπινης παρέμβασης στη γεωλογική ιστορία της Γης, με ένα άλλο εξίσου πρωτοφανές εγχείρημα: Να αλλάξουμε το ίδιο το κλίμα του πλανήτη. Ένα εγχείρημα που δεν επιτρέπει αποτυχία, καθώς δεν μπορεί να δοκιμαστεί σε μικρή κλίμακα, ούτε «in vitro» όπως ένα φάρμακο. Οποιαδήποτε εφαρμογή της γεωμηχανικής θα επιδράσει πάνω σε φυσικούς μηχανισμούς που δεν κατανοούμε πλήρως, και που καθορίζουν άμεσα την επιβίωσή μας στη Γη. Και μόνο αυτή η σκέψη δείχνει το μέγεθος του ρίσκου.
Αλλά και στην περίπτωση που η επιτυχία θεωρείται δεδομένη, οι επικριτές βλέπουν τη γεωμηχανική ως τεχνολογικό άλλοθι, ένα μέσο που μας επιτρέπει να συνεχίσουμε να καίμε καύσιμα και να ρυπαίνουμε, πιστεύοντας ότι θα βρούμε αργότερα μια «έξυπνη» λύση να καθαρίσουμε την ατμόσφαιρα.
Έτσι, αντί να αλλάξουμε συμπεριφορά, απλώς μεταθέτουμε το πρόβλημα σε ένα νέο επίπεδο, πιο πολύπλοκο και ίσως πιο επικίνδυνο.
Οι φόβοι για ανεξέλεγκτες επιπτώσεις δεν είναι θεωρητικοί. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η τεχνητή μείωση της ηλιακής ακτινοβολίας, για παράδειγμα, μπορεί να αλλάξει τα πρότυπα των βροχοπτώσεων, να προκαλέσει ξηρασίες σε ορισμένες περιοχές και πλημμύρες σε άλλες.
Οι θαλάσσιες παρεμβάσεις θα μπορούσαν να επηρεάσουν τις τροφικές αλυσίδες των ωκεανών, διαταράσσοντας τα οικοσυστήματα που τροφοδοτούν δισεκατομμύρια ανθρώπους.
Υπάρχει επίσης το λεγόμενο ηθικό ρίσκο: Αν πιστέψουμε ότι μπορούμε να διορθώσουμε το πρόβλημα τεχνητά, γιατί να περιορίσουμε την κατανάλωση, την παραγωγή και την εκπομπή ρύπων;
Ιδιαίτερα οι διαστημικές ή στρατοσφαιρικές παρεμβάσεις αντιμετωπίζονται με καχυποψία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη ζητήσει moratorium σε προγράμματα που αφορούν «καθρέφτες» ή «σκίαστρα» για ανάκλαση της ηλιακής ακτινοβολίας, τονίζοντας ότι οι επιπτώσεις τους στο παγκόσμιο κλίμα είναι άγνωστες και πιθανώς μη αναστρέψιμες.
Πέρα όμως από το οικολογικό, υπάρχει και το πολιτικό ζήτημα: ποιος αποφασίζει ποια είναι η «σωστή» θερμοκρασία για τη Γη; Ποια χώρα θα πατήσει το κουμπί; Και τι θα γίνει αν μια περιοχή ωφεληθεί, ενώ μια άλλη πληγεί από την ίδια παρέμβαση; Ένα εγχείρημα που ξεκινά για να σώσει την ανθρωπότητα θα μπορούσε, υπό ορισμένες συνθήκες, να γίνει πηγή νέων συγκρούσεων και ανισοτήτων.
Έτσι, τελικά, το ερώτημα που μένει ανοιχτό δεν είναι μόνο αν μπορούμε να αλλάξουμε το κλίμα, αλλά αν πρέπει να το επιχειρήσουμε.
Η ελπίδα, η απελπισία και το όριο
Φαίνεται πως η γεωμηχανική δεν είναι πια σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Είναι ένα ρεαλιστικό ενδεχόμενο που εισέρχεται σταδιακά στη δημόσια συζήτηση όχι ως όραμα του μέλλοντος, αλλά ως πιθανό μέσο επιβίωσης. Οι επιστήμονες τη θεωρούν, ολοένα και περισσότερο, αναγκαία “γέφυρα” ώσπου να επιτευχθεί η πλήρης απανθρακοποίηση των οικονομιών, μια λύση προσωρινή, ένα φρένο στον χρόνο, για να κερδηθούν οι δεκαετίες που χάθηκαν.
Όμως, όπως προειδοποιούν όλο και περισσότεροι επιστήμονες σήμερα η εξάρτηση από τεχνολογικές διορθώσεις δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη ριζική αλλαγή του τρόπου ζωής και παραγωγής.
Το κλίμα δεν είναι ένα μηχάνημα που ρυθμίζεται, είναι ένα ζωντανό σύστημα ισορροπιών. Η Γη δεν χρειάζεται απλώς να «ψυχθεί», χρειάζεται να ξαναβρεί ισορροπία περιβαλλοντική, οικονομική και, πάνω απ’ όλα, ηθική.
Γιατί το ζήτημα δεν είναι μόνο πώς θα φιλτράρουμε τον αέρα ή πώς θα σκιάσουμε τον Ήλιο, αλλά πώς θα αλλάξουμε τη σχέση μας με τον πλανήτη που μας στηρίζει. Μέχρι σήμερα, ο άνθρωπος έδρασε ως κυρίαρχος και όχι ως μέλος ενός οικοσυστήματος.
Η γεωμηχανική, όσο θαυμαστή κι αν είναι, κουβαλάει μέσα της τον ίδιο πειρασμό: Να ξαναγίνουμε οι ρυθμιστές της φύσης αντί για μαθητές της.
Και ίσως αυτό να είναι το πιο ανησυχητικό. Δεν πρόκειται να βρούμε θεραπεία στη γεωμηχανική. Απλώς θα αλλάξουμε τα διλήμματα. Θα σταματήσουμε να φοβόμαστε την υπερθέρμανση και θα αρχίσουμε να φοβόμαστε τις ίδιες τις λύσεις μας.
Κι αν στο τέλος οδηγηθούμε σ’ αυτή τη μεγάλη τεχνολογική παρέμβαση, δεν θα είναι γιατί πιστέψαμε απόλυτα στη δύναμή της, αλλά γιατί εξαντλήσαμε κάθε άλλη επιλογή.
Η γεωμηχανική δεν θα είναι το αποτέλεσμα της σιγουριάς μας για το μέλλον. Θα είναι το τελευταίο καταφύγιο της απελπισίας μας απέναντι στα αδιέξοδα που δημιουργήσαμε εμείς οι ίδιοι.
Και ίσως τότε να συνειδητοποιήσουμε πως το πιο δύσκολο δεν είναι να αλλάξουμε το κλίμα, αλλά να αλλάξουμε τον εαυτό μας.
