Βλέπουμε, ακούμε ή διαβάζουμε συχνά τα τελευταία χρόνια για τα θαύματα ή τα «θαύματα» αν προτιμάτε της γενετικής μηχανικής.
Μιας επιστήμης που έδωσε τη δυνατότητα στον άνθρωπο να επέμβει και να αλλάξει τις μορφές της ζωής που υπήρχαν μέχρι 60 χρόνια πριν, με τρόπο θεαματικό. Τόσο, όσο και η δημιουργία ακόμη νέων ειδών έμβιων όντων.
Έτσι φτάσαμε να μιλάμε με τον βιολογικό πλέον όρο «Χίμαιρα» για τα είδη που είδαν πρώτη φορά το φως του ήλιου στις μέρες μας.
Αν ανατρέξουμε στην ελληνική μυθολογία η Χίμαιρα ήταν ένα τρομακτικό πλάσμα με σώμα λιονταριού, κεφάλι κατσίκας στην πλάτη και ουρά φιδιού. Ήταν παιδί του Τυφώνα και της Έχιδνας και έβγαζε φωτιά από το στόμα της.
Σκόρπιζε τον τρόμο στη Λυκία, μέχρι που ο ήρωας Βελλεροφόντης, καβάλα στον φτερωτό Πήγασο, την εξόντωσε με τη βοήθεια ενός μολυβένιου δόρατος.
Η Χίμαιρα τόσο στον αρχαίο κόσμο όσο και στο σύγχρονο ταυτίστηκε με το τερατώδες, το αφύσικο και το αδύνατο.
Η μεταφορά του τερατώδους και αφύσικου στο παρόν είναι η Χίμαιρα στη επιστήμη της βιολογίας. Στην βιολογία Χίμαιρα ορίζεται ένας οργανισμός που αποτελείται από κύτταρα ή ιστούς με διαφορετικό γενετικό υλικό, προερχόμενο από δύο ή περισσότερους ξεχωριστούς οργανισμούς.
Η επιστήμη της γενετικής ξαναγράφει τη ζωή
Καθώς η εξέλιξη της γενετικής μηχανικής επιταχύνεται ραγδαία ιδέες και εικόνες που πριν από λίγα χρόνια ανήκαν μόνο στην επιστημονική φαντασία φαντάζουν πλέον πολύ πιθανές.
Με δεδομένο ότι τα «χιμαιρικά» όντα δεν περιορίζονται μόνο στα ζώα αλλά θα μπορούσαν να αφορούν «ενισχυμένους» τύπους ανθρώπων με βελτιωμένη και αφύσικη -για τα σημερινά δεδομένα- ανάπτυξη, αισθήσεις αλλά και νοημοσύνη.
Συνεπώς θα μπορούσαν να αλλάξουν τι σημαίνει να είναι κάποιος άνθρωπος σύμφωνα με ό,τι ξέρουμε μέχρι σήμερα.
Η βιοηθική στο προσκήνιο: Τι κόσμο φτιάχνουμε;
Στη Διεθνή Σύνοδο του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για τη Γονιδιακή Επεξεργασία που θα πραγματοποιηθεί σε λίγες ημέρες από τις 21 έως τις 23 Μαΐου στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης, κορυφαίοι επιστήμονες, νομικοί, καθηγητές βιοηθικής αλλά και εκπρόσωποι των πολιτών από όλο τον κόσμο θα συζητήσουν γι’ αυτές τις βιοτεχνολογίες που ενδέχεται να μεταβάλουν το νόημα του να είναι κανείς άνθρωπος.
Τα θέματα που θα κυριαρχήσουν:
Τα όρια της μηχανικής: Οι ηθικές και τεχνικές προκλήσεις της δημιουργίας χιμαιρικών οργανισμών και συνθετικών εμβρύων.
Παγκόσμια Βιοηθική: Εξερεύνηση πώς οι παγκόσμιες αξίες και η ποικιλομορφία μπορούν να ενσωματωθούν στη διακυβέρνηση της βιοτεχνολογίας.
Επίδραση της βιοτεχνολογίας στο σύνολο: Ανάλυση των κοινωνικών και πολιτισμικών επιπτώσεων της γονιδιακής επεξεργασίας.
Φαίνεται λοιπόν πως οι ραγδαίες εξελίξεις στο χώρο δείχνουν ότι ο άνθρωπος βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι που θα πρέπει να πάρει αποφάσεις. Αποφάσεις που θα κρίνουν την εικόνα του κόσμου του αλλά και τη ίδια την ύπαρξή του.
Η ανθρώπινη ζωή βρίσκεται ανάμεσα στο μύθο, την επιστήμη και την ηθική
Η τεχνολογία δεν είναι καινούργια. Η πρώτη βιολογική χίμαιρα δημιουργήθηκε το 1989 από επιστήμονες στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Ντέιβις, οι οποίοι συνδύασαν γονίδια κατσίκας και προβάτου, δημιουργώντας ένα πλάσμα που ονομάστηκε «geep» από τις αγγλικές λέξεις goat και sheep (κατσίκα και πρόβατο).
Από τότε έγιναν πολλά πειράματα που δεν αφορούσαν μόνο τη σύνδεση ειδών στο σύνολο τους αλλά και σε επίπεδο οργάνων.
Η στόχευση προφανής: η δημιουργία οργάνων στο μέλλον που θα είχε ανάγκη ο άνθρωπος.
Η ανάγκη αυτή είναι διττή καθώς οι επιστήμονες ενδιαφέρονται για τη δημιουργία ζώων με ανθρώπινα χαρακτηριστικά, επειδή θα μπορούσαν να είναι εξαιρετικά χρήσιμα για ιατρικές δοκιμές. Έτσι αντί να υποβάλλουμε ανθρώπους σε κλινικές δοκιμές, θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε ζώα με ανθρώπινα όργανα ή ασθένειες που οι επιστήμονες επιθυμούν να μελετήσουν.
Από την άλλη τέτοια όργανα θα μπορούσαν ως πιστά αντίγραφα ανθρώπινων οργάνων να μεταμοσχευθούν στον άνθρωπο.
Έτσι καταλήξαμε να αναφερόμαστε σε χίμαιρα ανθρώπου-ζώου όπου γονίδια του ανθρώπου μεταφέρονται σε ζώα.
Εδώ όμως ξεκινά η «γκρίζα ζώνη» για τη γενετική μηχανική. Δεν μιλάμε για έρευνες που υπόσχονται την αναβίωση ειδών που έχουν εκλείψει όπως του αρχαίου ανταρόλυκου ή του μαμούθ.
Αν και στις δυο περιπτώσεις δεν υπάρχει στόχευση για αναβίωση, αλλά η δημιουργία υβριδίων. Στην πρώτη περίπτωση σημερινών λύκων με γενετικά χαρακτηριστικά των λύκων που ζούσαν την εποχή των παγετώνων. Στη δεύτερη περίπτωση τα μαμούθ θα δημιουργηθούν ως υβρίδια ασιατικού ελέφαντα με την ένθεση γενετικού υλικού από μαλλιαρά μαμούθ.
Όρια ανθρώπου και ζώου
Στις έρευνες αυτές το διακύβευμα – σύμφωνα με τους επιστήμονες τουλάχιστον- είναι η δημιουργία ανθεκτικών ειδών και η κατανόηση της εξέλιξης αλλά και η αναγέννηση οικοσυστημάτων τούνδρας και η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στην περίπτωση των μαμούθ.
Πέραν των παραπάνω όμως βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας ανησυχητικής προοπτικής στο συνδυασμό χαρακτηριστικών ανθρώπων και ζώων χωρίς όρια.
Δυστυχώς τέτοια παραδείγματα είναι πολλά: Το 2008 Βραζιλιάνοι ερευνητές δημιούργησαν ποντίκι με την ικανότητα να παράγει ανθρώπινο σπέρμα. Κάτι που σημαίνει ότι ανθρώπινο έμβρυο θα μπορούσε να έχει πρόγονο ποντίκι, γενετικά τροποποιημένο.
Στην ίδια λογική εμφύτευσαν ανθρώπινα νευρικά βλαστοκύτταρα σε έμβρυο ποντικιού. Τα κύτταρα αυτά είχαν την ικανότητα να εξελιχθούν σε ανθρώπινο εγκεφαλικό ιστό.
Το 2016 Αμερικανοί επιστήμονες προχώρησαν ένα βήμα παρακάτω. Βρήκαν τρόπο ώστε αυτά τα ανθρώπινα κύτταρα μπορούσαν να αποικίσουν τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό του ποντικιού, δημιουργώντας ένα ποντίκι με «ανθρωποποιημένο» εγκέφαλο.
Και αυτόματα προκύπτει το ερώτημα: Είναι δυνατόν να δημιουργήσουμε ζώα με ανθρώπινη συνείδηση;
Το μέλλον του ανθρώπου: Ενισχυμένες ικανότητες ή νέο είδος;
Από την άλλη οι γενετικές βελτιώσεις που μπορούν να γίνουν στον άνθρωπο δεν περιορίζονται στο χρώμα του δέρματος, των ματιών ή στη μείωση της ανάγκης για ύπνο αλλά επεκτείνονται σε τελείως νέες αισθήσεις όπως την δυνατότητα να «βλέπουν» ηλεκτρική ή μαγνητικά πεδία, και να βλέπουν φως και να ακούν ήχους πέρα από το φάσμα που βρίσκονται στα σημερινά ανθρώπινα όρια.
Είναι φανερό πως δεν βρισκόμαστε πια στο σημείο να αποδεχθούμε ή όχι ως τρόφιμα παράγωγα από γενετικά τροποποιημένα φυτά ή ζώα, ως απάντηση στην παγκόσμια έλλειψη τροφίμων.
Βρισκόμαστε σε ένα πολύ μεταγενέστερο σημείο της επιστημονικής εξέλιξης όπου τα ερωτήματα είναι πιο άμεσα για την ανθρώπινη ύπαρξη.
Για παράδειγμα, η παράταση του προσδόκιμου ζωής είναι θεμιτή και ηθικά αποδεκτή. Ποιος θα ορίσει όμως ποιο θα είναι το όριο για το νέο προσδόκιμο ζωής του ανθρώπου; Και ποιο θα είναι αυτό, 100, 150, 200 χρόνια;
Ακόμα, η δημιουργία συνθετικών οργάνων για μεταμόσχευση που θα έσωζε εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές είναι δύσκολο να βρει επικριτές. Η δημιουργία συνθετικών εμβρύων όμως, έστω και αν αυτά δεν έχουν τα πλήρη χαρακτηριστικά της ζωής, είναι δυνατόν να γίνει ηθικά αποδεκτή;
Που σταματά η προσπάθεια να σωθούν όσο το δυνατόν ανθρώπινες ζωές και που ξεκινά η πρακτική που μοιάζει με ευγονική;
Η τεχνολογία του DNA: Το εργαλείο της δημιουργίας
Ίσως όλα αυτά μοιάζουν μακρινά στο χρόνο, όμως δεν είναι. Σήμερα βιολόγοι και μηχανικοί της γενετικής έχουν «ξεκλειδώσει» μυστικά της φύσης και έχουν ανακαλύψει τεχνικές που μας φέρνουν ένα βήμα πριν από αυτό που μέχρι χθες ήταν κυριολεκτικά επιστημονική φαντασία.
Η εποχή της γενετικής φέρνει μέλλον βελτιωμένο ή παραμορφωμένο;
Έχουν καταφέρει να επεμβαίνουν στον κώδικα της ζωής - το DNA- κόβοντας ένα συγκεκριμένο τμήμα του, ένα γονίδιο δηλαδή με τη χρήση ενός ενζύμου και με τη χρήση ενός απενεργοποιημένου ιού ως οχήματος να εισάγουν ένα νέο γονίδιο -τμήμα DNA αλλάζοντας έτσι χαρακτηριστικά σε ένα οργανισμό. Και βέβαια μπορούν πλέον να σχεδιάσουν και να συνθέσουν ένα γονίδιο σύμφωνα με το αποτέλεσμα που θέλουν να επιτύχουν.
Τα γενετικά τροποποιημένα βλαστοκύτταρα που προκύπτουν από τις παραπάνω διαδικασίες και προέρχονται από δυο οργανισμούς είτε συγχωνεύονται σε πρώιμα στάδια ανάπτυξης, είτε αυτά του ενός οργανισμού εισάγονται στο αναπτυσσόμενο έμβρυο του άλλου είδους.
Χίμαιρα ή υβρίδιο; Μια κρίσιμη διάκριση
Γίνεται κατανοητό πως τα υβρίδια υπήρχαν στη φύση χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση και μπορούν να δημιουργηθούν με τη γονιμοποίηση μεταξύ δυο συγγενικών ειδών, είτε μέσω φυσικής, είτε μέσω τεχνητής αναπαραγωγής. Τέτοια είδη είναι το μουλάρι που προέρχεται από άλογο και γάιδαρο και το λίγκερ, υβρίδιο που προέρχεται από αρσενικό λιοντάρι και θηλυκή τίγρη και έχει δημιουργηθεί μόνο σε συνθήκες αιχμαλωσίας. Πρόκειται πάντως για οργανισμό με ενιαίο DNA προϊόν ανάμειξης γονιδίων και συνήθως στείρο λόγω γενετικής ασυμβατότητας.
Η μορφή του συχνά είναι ενδιάμεση μεταξύ των δυο γονικών ειδών. Η μελέτη τους αλλά και η χρήση τους σε γεωργία κτηνοτροφία δεν εγείρει ηθικά ζητήματα καθώς αφορά συνήθη ζωικά είδη και συμβατή διασταύρωση.
Η χίμαιρα είναι όμως κάτι εντελώς διαφορετικό, νέο και τεχνητό. Πρόκειται για ένα οργανισμό με κύτταρα από δυο ή περισσότερους διαφορετικούς οργανισμούς που συνυπάρχουν στο ίδιο σώμα, συνήθως γόνιμου αναπαραγωγικά που εγείρει όμως πλήθος από ηθικά ζητήματα κυρίως όταν αφορά εμπλοκή ανθρώπινου γενετικού υλικού ή κυττάρων.
Όσο η επιστήμη μάς φέρνει αντιμέτωπους με επιλογές που κάποτε ανήκαν σε μύθους, γίνεται φανερό ότι το ζήτημα δεν είναι μόνο τεχνικό ή επιστημονικό. Είναι κυρίως ανθρώπινο.
Το μέλλον στον καθρέφτη της Χίμαιρας
Η Χίμαιρα, από τέρας του μύθου, μεταμορφώνεται σε καθρέφτη του μέλλοντός μας. Μπροστά στις αστραπιαίες εξελίξεις της γενετικής, ο άνθρωπος κρατά στα χέρια του το εργαλείο της δημιουργίας - ή της ύβρεως.
Το ερώτημα δεν είναι πλέον αν μπορούμε, αλλά αν πρέπει.
Και το μέλλον δεν θα το κρίνει μόνο η επιστήμη, αλλά η ηθική τόλμη και η συλλογική σοφία με την οποία θα αποφασίσουμε τι είδους κόσμο θέλουμε να φτιάξουμε.
Γιατί σε τελική ανάλυση, κάθε νέα μορφή ζωής είναι κι ένας καθρέφτης της δικής μας.
