Ο Δημήτριος Κυδώνης (ή Κυδώνιος) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ουμανιστές του 14ου αιώνα όχι μόνο του Βυζαντίου, αλλά και της Ιταλίας. Γεννήθηκε, σύμφωνα με τον Ροδόλφο Γκιγιόν, στη Θεσσαλονίκη, ενώ σύμφωνα με τον Κένεθ Σέτον, πατρίδα του ενδεχομένως να ήταν και η Κωνσταντινούπολη. Και αυτό γιατί ο πατέρας του είχε την εμπιστοσύνη του αυτοκράτορα Ανδρόνικου του Γ', ζούσε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν στενός φίλος του Ιωάννη Καντακουζηνού, ενώ ο αδερφός του ήταν ο θεολόγος και μοναχός Πρόχωρος Κυδώνης, ο οποίος εισήλθε στη Μεγίστη Λαύρα, Μονή του Όρους Άθω, σε νεαρή ηλικία, και κάποια στιγμή χειροτονήθηκε ιερομόναχος.
Ωστόσο, ο Τζουζέπε Καμέλι μάς λέει ότι ο έξοχος αυτός άνθρωπος, με το όνομα Δημήτριος Κυδώνης ή Κυδώνιος, προερχόταν από την ομώνυμη πόλη Κυδωνία της Κρήτης.
Ο Τζουζέπε Καμέλι γράφει ότι «δεν μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε με ακρίβεια, αλλά και τίποτα δεν εμποδίζει να πιστέψουμε ότι η οικογένειά του μπορεί να αντλούσε την καταγωγή της από την Κρήτη».
Την υπόθεση του Τζουζέπε Καμέλι την ενισχύει το γεγονός ότι ο Δημήτριος Κυδώνης σε προχωρημένη ηλικία καταφεύγει στην Κρήτη και μοιράζει την περιουσία του στους φτωχούς και ταλαιπωρημένους κατοίκους του νησιού. Το 1340 ο Δημήτρης Κυδώνης φτάνει στην Κωνσταντινούπολη και διδάσκεται τη λατινική γλώσσα από Δομινικανούς μοναχούς του Πέραν. Εισέρχεται στην υπηρεσία του Ιωάννη Καντακουζηνού, τον οποίο υποστήριξε κατά τις εμφύλιες διαμάχες των ετών 1341-47, γεγονός που στη συνέχεια τον οδήγησε στην εκδίωξή του από την Κωνσταντινούπολη.
Ο Δημήτριος Κυδώνης, συνοδεύοντας τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο (ήταν και η τρίτη φορά που επισκεπτόταν την Ιταλία), έφτασε στην έδρα των παπών στη Ρώμη με αίτημα του αυτοκράτορα οι δανειστές της εποχής του Βυζαντίου (δεδομένου ότι από την πρώτη Σταυροφορία υπήρχε τρόικα - η ιστορία πάντα επαναλαμβάνεται - για να επιβλέπει την οικονομική κατάσταση του Βυζαντίου) να δείξουν επιείκεια στις απαιτήσεις τους
Έκανε γνωστή την ελληνική γλώσσα
Ο Δημήτριος Κυδώνης, όπως έγραφε ο Τζουζέπε Κομέλι, «ήταν από τα πρώτα και πιο αξιοσημείωτα πρόσωπα που έκαναν γνωστές στην Ιταλία την ελληνική γλώσσα και κουλτούρα... Βεβαίως (σημειώνει ο Τζουζέπε Κομέλι) είχαν προηγηθεί οι Μανουήλ (Μάξιμος) Πλανούδης και ο Εμμανουήλ Μοσχόπουλος (ήταν ανιψιός του Μητροπολίτη Κρήτης Νικηφόρου Μοσχόπουλου και μαθητής του Μάξιμου Πλανούδη. Ανήκε στην παράταξη των ανθενωτικών. Το 1305 φυλακίστηκε για αντικαθεστωτική δράση. Ήταν επίσης δάσκαλος του δικαστή Νικολάου Ματαράγγου), αλλά, καθώς λέει ο Τζουζέπε Κομέλι, και οι δύο δεν είχαν την επιβλητική προσωπικότητα του Δημήτρη Κυδώνη.
Ο Δημήτρης Κυδώνης έβλεπε εκείνο που δεν έβλεπαν οι άλλοι. Όχι μόνο τις Σταυροφορίες, αλλά και την ανάπτυξη της Βενετίας, η οποία θα αντικαθιστούσε το Βυζάντιο γρήγορα. Πώς γινόταν όμως αυτό; Πώς η Βενετία έγινε μια μεγάλη εμπορική απειλή για το Βυζάντιο; Σύμφωνα με τον μεγάλο ιστορικό Φερνάν Μπρωντέλ, η λειτουργία της commenda στη Βενετία του 1300 ήταν ο τρόπος να αναδειχθεί με μεγάλη δύναμη η Βενετία. Τι ήταν όμως η commenda και πώς λειτούργησε έτσι ώστε η Βενετία του Μεσαίωνα να αναδειχθεί μια μεγάλη εμπορική απειλή για το Βυζάντιο; Η οικονομική επέκταση της Βενετίας βασίστηκε σε μια σειρά καινοτομιών που αφορούσαν τη σύναψη συμβάσεων, οι οποίες κατέστησαν τους οικονομικούς θεσμούς περισσότερο ανοιχτούς.
Τι ήταν η commenda
Η commenda αποτελούσε τη μορφή εκείνη της καινοτομίας που ανέδειξε τη Βενετία ως πρώτη εμπορική δύναμη. Η commenda ήταν μια υποτυπώδη μορφή μετοχικής εταιρείας, η οποία ιδρυόταν για να διασφαλίσει μια εμπορική επιτυχία με ένα μόνο ταξίδι. Ουσιαστικά κάθε commenda αποτελούταν από δύο εταίρους, εκείνον ο οποίος θα παρέμενε στη Βενετία σχεδόν αφανής και εκείνον ο οποίος θα συμμετείχε στο εμπορικό ταξίδι. Όλο το εγχείρημα της οικονομικής υποστήριξης του ταξιδιού θα το αναλάμβανε ο Βενετσιάνος αφανής χρηματοδότης, ενώ την περιπέτεια του εμπορικού ταξιδιού, εκείνος ο οποίος θα έβρισκε το εμπόρευμα και στη συνέχεια θα το συνόδευε με ασφαλή τρόπο στη Βενετία θα ήταν ένας τολμηρός νέος που θα ρίσκαρε τη ζωή του, προκειμένου να εκτελέσει το συμφωνημένο σχέδιο. Η commenda επέτρεπε σε μη εύπορους νέους επιχειρηματίες να ρισκάρουν πολλά και θα τους επέτρεπε παράλληλα να ασχοληθούν με το εμπόριο, γιατί η επιτυχία τους θα αποτελούσε το εφαλτήριο, έτσι ώστε να αποκτήσουν κοινωνική άνοδο. Σε περίπτωση που το ταξίδι θα επέφερε ζημιές και οι δύο εταίροι θα μοιράζονταν τις απώλειες.
Αλλά στην περίπτωση που το ταξίδι ήταν επικερδές, τότε οι δύο εταίροι θα μοιράζονταν τα κέρδη τους. Στην commenda έχουμε δύο είδη συμφωνιών, η μονομερής και η διμερής. Η μονομερής συμφωνία όριζε ο χρηματοδότης να βάζει το 100% του κεφαλαίου και στη συνέχεια να εισπράττει το 75% του κέρδους. Στη διμερή συμφωνία ο χρηματοδότης έβαζε το 67% του κεφαλαίου και θα εισέπραττε το 50% του κέρδους. Έτσι η Βενετία θα καταστεί όχι μόνο ανταγωνιστική δύναμη απέναντι στο Βυζάντιο, αλλά θα επεκταθεί και πέραν της Μεσογείου ως δύναμη ισχυρή με αξιώσεις να πρωταγωνιστεί στον ορίζοντα των κυρίαρχων. Αργότερα τη θέση της Βενετίας θα πάρει το Άμστερνταμ, που θα αποτελέσει και τον πόλο μιας πρώιμης παγκοσμιοποίησης καθώς έγραφε ο Φερνάν Μπρωντέλ.
Οι επαφές στη Βενετία
Ο Δημήτριος Κυδώνης θα πραγματοποιήσει αρχικά τρία ταξίδια στην Ιταλία. Η πρώτη φορά ήταν όταν πήγε στη Βενετία στην έδρα της “γαληνοτάτης” Δημοκρατίας. Από εκεί θα στείλει τις επιστολές στον Μανουήλ Καντακουζηνό, πρώτο δεσπότη του Μυστρά. Πρόκειται για σπουδαίες επιστολές, που είχαν ως αναφορά τον εμφύλιο που είχε ξεσπάσει μεταξύ Μανουήλ Καντακουζηνού και Ιωάννη Παλαιολόγου. Οι επιστολές περί διχόνοιας αποτελούν μια σπουδαία φιλοσοφική σκέψη στο είδωλο της διχόνοιας: «...το είδωλον της διχόνοιας θεραπεύειν».
Ο Δημήτριος Κυδώνης ήταν προσκαλεσμένος του Πάπα Γρηγορίου του ΙΑ’ ως πρέσβης γραμμάτων. Ο Πάπας Γρηγόριος ΙΑ’ ήταν Γάλλος Πάπας (το όνομά του ήταν Pierre Roger de Beaufort), ο οποίος έκανε ξανά τη Ρώμη κέντρο της δυτικής εκκλησίας, εγκαταλείποντας οριστικά το Αβινιόν. Ο Δημήτριος Κυδώνης αποκάλεσε τον Πάπα Γρηγόριο ΙΑ’ «Φίλος ην και πρότερος ανήρ».
Οι κρίσιμες συναντήσεις για τη σωτηρία του Βυζαντίου
Ο Δημήτριος Κυδώνης, συνοδεύοντας τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο (ήταν και η τρίτη φορά που επισκεπτόταν την Ιταλία), έφτασε στην έδρα των παπών στη Ρώμη με αίτημα του αυτοκράτορα οι δανειστές της εποχής του Βυζαντίου (δεδομένου ότι από την πρώτη Σταυροφορία υπήρχε τρόικα - η ιστορία πάντα επαναλαμβάνεται - για να επιβλέπει την οικονομική κατάσταση του Βυζαντίου) να δείξουν επιείκεια στις απαιτήσεις τους. Εκεί και πάλι ο Δημήτριος Κυδώνης συνάντησε τον νέο Πάπα Ουρβανό Ε’ (Γάλλος με το όνομα Guillaume de Grimoard) και εν συνεχεία ο Δημήτριος Κυδώνης μαζί με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο επισκέφτηκαν τη Γαλλία για να ζητήσουν βοήθεια από τον «ρήγα Φραγκίας Κάρολο Ε’ του οίκου των Volois».
Το ταξίδι αυτό όμως είχε μια άσχημη έκβαση γιατί κατά την επιστροφή του ο αυτοκράτορας και περνώντας από τη Βενετία άπρακτος και χρεωμένος κρατήθηκε «υπό των Ενετών» για χρήματα που το Βυζάντιο δεν είχε αποδώσει στους Ενετούς, οι οποίοι ήταν επίσης δανειστές της εποχής. Η μεσολάβηση του υιού του αυτοκράτορα Μανουήλ (αλλά όχι του πρωτότοκου υιού του Ανδρόνικου), ο οποίος έσπευσε στη Βενετία και παρέδωσε ένα μεγάλο ποσό χρημάτων, κατάφερε να απελευθερώσει τον πατέρα του.
Η καταξίωση
Η αναγνώριση ως προσωπικότητα του Ουμανιστικού κινήματος
Και όπως γράφει ο ιστορικός Γεώργιος Φραντζής, ο υιός Μανουήλ «μετά σπουδής και προθυμίας συνάξας χρήματα πολλά τον αριθμόν... και προσκυνήσας αυτόν και καταφιλήσας χείρας και πόδας, και τοις δανεισταίς το δάνειον δώσας, τον πατέρα και βασιλέα λαβών εν τη Κωνσταντινουπόλει επανέστρεψε». Το ταξίδι αυτό του Δημήτρη Κυδώνη έφερε και άλλες εκπλήξεις και κυρίως ότι αναγνωρίστηκε ο ίδιος ως μεγαλύτερη προσωπικότητα του Ουμανισμού. Ο Δημήτριος Κυδώνης ανήκε στους ενωτικούς και στη διαμάχη μεταξύ Βαρλαάμ (ορθολογισμός της Δύσης) και Παλαμά (μυστικισμός της Ανατολής) συντάχθηκε με τον Βαρλαάμ.
Σύμφωνα με τον Ραφαέλε Βολτεράνο, που στεκόταν πλάι στον Πάπα Ιούλιο Β’ (ήταν η παπική περίοδος κατά την οποία δούλεψαν για το Βατικανό οι Μιχαήλ-Άγγελος και Ραφαήλ), ο Δημήτριος Κυδώνης μετά και την τελευταία του επίσκεψη στην Ιταλία έφτασε στην Κρήτη, όπου μοίρασε όλα τα αγαθά που είχε στους φτωχούς και ταλαιπωρημένους, έζησε ένα βίο αγίου σε ένα μοναστήρι, χωρίς ποτέ να γίνει μοναχός, έως τον θάνατό του. Από εδώ προκύπτει ευλογοφανώς και η καταγωγή του Δημήτρη Κυδώνη θα τονίσει ο Βολτεράνο. Επίσης, στοιχείο που μπορεί να θεμελιώσει μια τέτοια άποψη είναι το επιτάφιο επίγραμμα που απαρτίζεται από έξι εξάμετρα, γραμμένο από τον μαθητή του Μανουήλ Κολέκα, ο οποίος κάνει αναφορά για την κρητική καταγωγή του.
