Γίναμε την περασμένη εβδομάδα μάρτυρες στο θέατρο του παραλόγου, όταν βουλευτής του Ελληνικού Κοινοβουλίου ξεκρέμασε και πέταξε στο πάτωμα της Εθνικής Πινακοθήκης τα έργα Έλληνα χαράκτη, καθώς έκρινε ότι πρόσβαλλε το θρησκευτικό του συναίσθημα και μαζί με εκείνου όλων των ορθοδόξων Ελλήνων, όπως τουλάχιστον δήλωσε.
Άμεσα ξεκίνησε η μάχη στα media και τα πληκτρολόγια πήραν “φωτιά”. Αγαπημένο σπορ των Ελλήνων: χωριστήκαμε αμέσως σε υποστηρικτές και επικριτές του βουλευτή ή αντιστρόφως του καλλιτέχνη.
Και ο πόλεμος... ξεκίνησε.
Ο πόλεμος αυτός δεν είναι καινούργιος. Διαρκεί πάρα πολλά χρόνια. Χιλιάδες. Αλλάζει μόνο η αφορμή και τα πρόσωπα.
Ας μην ξεχνάμε ότι σε άλλα σημεία του κόσμου ο πόλεμος αυτός είχε και αίμα. Όπως τις 7 Ιανουαρίου 2015, όταν δύο ένοπλοι εισέβαλαν στα γραφεία του γαλλικού σατιρικού περιοδικού “Charlie Hebdo” στο Παρίσι, σκοτώνοντας 12 άτομα, συμπεριλαμβανομένων κορυφαίων σκιτσογράφων και δύο αστυνομικών. Η επίθεση αυτή πραγματοποιήθηκε ως αντίποινα για τις γελοιογραφίες του προφήτη Μωάμεθ, που είχε δημοσιεύσει το περιοδικό, προκαλώντας παγκόσμια συζήτηση για την ελευθερία της έκφρασης.
Ωστόσο, αυτός ο πόλεμος συνήθως έχει θύτη και θύμα την ίδια την τέχνη και νικητή μια άλλη τέχνη: αυτή της πρόκλησης. Στην περίπτωσή μας, της πρόκλησης από την πλευρά του καλλιτέχνη, αλλά και την πλευρά του βουλευτή που κατάφερε μέσα σε χρόνο... μηδέν να ανάψει τα πάθη και να βάλει στα “χαρακώματα” των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τουλάχιστον, μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας.
Η ελευθερία της έκφρασης
Από τη μια η άποψη ότι η τέχνη είναι μια από τις θεμελιώδεις εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, ίσως ο σημαντικότερος τρόπος επικοινωνίας και έκφρασης συναισθημάτων. Και ως τρόπος έκφρασης προστατεύεται από την ελευθερία που διέπει κάθε έκφραση. Η αντίληψη αυτή, διαπνεόμενη από φιλελεύθερες αξίες, θεωρεί πως η κριτική σε κάθε πτυχή της ζωής, συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών πεποιθήσεων, είναι δικαίωμα χωρίς όρια.
Από την άλλη η άποψη ότι η θρησκευτική πίστη, ριζωμένη στις πιο μύχιες αντιλήψεις του ανθρώπου, αποτελεί επίσης μια θεμελιώδη έκφανση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η θρησκευτική πίστη σε όλους τους λαούς της γης θεωρείται ιερή, δηλαδή τοποθετείται στη συνείδησή τους πάνω από τον άνθρωπο. Ο χλευασμός - ή όποια προσβολή - θεωρείται επίθεση στις αξίες και την ταυτότητα της θρησκείας.
Η πρώτη άποψη συχνά επικαλείται τις σύγχρονες αντιλήψεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ η δεύτερη την παράδοση και την πορεία του στον χρόνο, που είναι συνυφασμένη με τη θρησκεία ενός λαού και στην προκειμένη περίπτωση του ελληνικού.
Η τέχνη
Αν θέλουμε πάντως να δούμε πέρα από το συγκεκριμένο περιστατικό τη μεγάλη εικόνα, θα πρέπει να θυμηθούμε ότι η ανάγκη του ανθρώπου για την τέχνη είναι ταυτόχρονη με την εμφάνισή του στη γη.
Από τα προϊστορικά σπήλαια, όπου οι πρώτοι άνθρωποι ζωγράφιζαν σκηνές κυνηγιού, έως τη σύγχρονη ψηφιακή τέχνη, η ανάγκη για δημιουργία και αισθητική έκφραση παραμένει αμετάβλητη.
Αρχικά η τέχνη υπηρέτησε και την πίστη, όπως οι βραχογραφίες και τα τελετουργικά αγάλματα. Στον αρχαίο κόσμο, αναπτύχθηκε ως εργαλείο πολιτισμού, με την ελληνική γλυπτική, την αιγυπτιακή αρχιτεκτονική και τα ρωμαϊκά μωσαϊκά να αντικατοπτρίζουν την κουλτούρα και την ιδεολογία κάθε εποχής, αλλά να χαρακτηρίζουν πλέον και τη θρησκευτική ταυτότητα.
Τον Μεσαίωνα, η αγιογραφία, ως τέχνη της θρησκευτικής εικονογραφίας, υπήρξε καθοριστική στη βυζαντινή παράδοση και επηρέασε τη δυτική τέχνη. Στη δυτική Ευρώπη η γοτθική τέχνη και οι τοιχογραφίες σε καθεδρικούς ναούς έδωσαν έμφαση στον ρεαλισμό και την ανθρώπινη έκφραση.
Τόσο η αγιογραφία όσο και η δυτική θρησκευτική τέχνη συνετέλεσαν στη μετάδοση πίστης και στη σύνδεση του ανθρώπου με το θείο.
Η μοντέρνα τέχνη του 20ού αιώνα απομακρύνθηκε από την αναπαραστατική απεικόνιση, εξερευνώντας την αφαίρεση και τον πειραματισμό.
Σήμερα, παραμένει ένας ισχυρός τρόπος έκφρασης, επηρεάζοντας τη σκέψη, την κοινωνία και τον πολιτισμό.
Η πίστη
Η θρησκευτική πίστη είναι θεμελιώδης ανάγκη για τον άνθρωπο, καθώς του προσφέρει νόημα, ηθικές αξίες και παρηγοριά απέναντι στο άγνωστο και τον θάνατο. Δηλαδή πέρα από την ύπαρξή του. Ο άνθρωπος βρίσκει στη θρησκεία απαντήσεις για την προέλευση και τον σκοπό της ζωής, καθώς και ελπίδα σε δύσκολες στιγμές.
Από τις αρχαίες κοινωνίες μέχρι σήμερα, η θρησκεία έχει λειτουργήσει ως συνεκτικός δεσμός, παρέχοντας κανόνες συμπεριφοράς και ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή.
Ο Χριστιανισμός έχει επικρατήσει σήμερα ως η κυρίαρχη θρησκεία παγκοσμίως, με περισσότερους από δύο δισεκατομμύρια πιστούς.
Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Είναι η μοναδική θρησκεία εξ αποκαλύψεως. Μια θρησκεία που την ίδρυσε ο Θεός επί γης και όχι άνθρωπος, όπως συνέβη με όλες τις άλλες. Το μήνυμά του, το μήνυμα της αγάπης, της ελπίδας και της λύτρωσης είναι σαφές, απλό και διαχρονικό για όλα τα έθνη, τις φυλές και τις κουλτούρες και συνέβαλε σημαντικά στην εξάπλωσή του.
Ο Χριστιανισμός ήταν και παραμένει καθοριστικός στην παγκόσμια ιστορία και τον πολιτισμό, επηρεάζοντας την ηθική, την πολιτική και τις κοινωνικές αξίες.
Στη 2.000 ετών ιστορία του έχει περάσει από πολλές διακυμάνσεις. Πέρασε από διωγμούς των πιστών του. Πέρασε από την προσπάθεια των ισχυρών της γης να τον κάνουν “όπλο” στα χέρια τους προκειμένου να αποκτήσουν ισχύ. Πέρασε ανάμεσα από τις έριδες των ανθρώπων, που ενώ ήθελαν φαινομενικά να οδηγήσουν την Εκκλησία του Χριστού, αποζητούσαν μόνο την κοσμική εξουσία.
Πέρασε από τις σκοτεινές ψυχές κάποιων άλλων, που ήθελαν να παραποιήσουν όσα δίδαξε ο Χριστός και να βάλουν την πίστη στις “Συμπληγάδες” των αιρέσεων. Πέρασε τόσα που δε φτάνουν οι σελίδες ενός βιβλίου για να γραφτούν. Τα πέρασε και πέρασε αλώβητος.
Ο λόγος γι’ αυτό είναι ένας: Η διδαχή του Χριστιανισμού δεν είναι γραμμένη με μελάνι, αλλά με το αίμα Εκείνου που το θυσίασε. Είναι η αγάπη, η θυσία, η συγχώρεση.
Είναι δυνατόν, αυτό που ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης ύπαρξης να προσβάλλεται από τα ανθρώπινα τεχνουργήματα;
Όχι δεν είναι δυνατόν. Η Χριστιανική Πίστη δεν προσβάλλεται. Προσβάλλονται όμως οι άνθρωποι. Και αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να γνωρίζει κάθε καλλιτέχνης.
Με δεδομένη την ελευθερία της έκφρασης, κάθε μορφής τέχνη είναι μια έκφραση ιδεών και πεποιθήσεων. Μήπως ανάλογη έκφραση πεποιθήσεων δεν είναι και η πίστη;
Αν κάποιος θέλει με τις ιδέες και τις πεποιθήσεις του να πλήξει τις πεποιθήσεις του... διπλανού του δεν είναι ανθρώπινο να περιμένει μια κάποια αντίδραση;
Η πρακτική αυτή οδηγεί σε μια ευθεία σύγκρουση δύο διαφορετικών απόψεων με διακύβευμα την επικράτηση των πεποιθήσεων του ενός έναντι του άλλου.
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης ανέφερε ότι δεν είχε καμία πρόθεση να προσβάλει την πίστη κανενός. Δεν υπάρχει καμία διάθεση να αμφισβητήσουμε την πρόθεσή του.
Όμως, όντας ανίδεος, ανυποψίαστος, δεν πέρασε από το μυαλό του ότι μια τέτοια έκθεση στη μεγαλύτερη πινακοθήκη της χώρας και όχι σε μια συνοικιακή γκαλερί θα συγκέντρωνε βλέμματα που θα μπορούσαν να “παρεξηγήσουν” τα έργα του; Μόνο και μόνο λόγω της ομοιότητας με τις χριστιανικές αγιογραφημένες μορφές. Εκτός κι αν ο σκοπός ήταν η πρόκληση.
Από την άλλη, ο κύριος βουλευτής, καθ’ ομολογίαν πιστός Χριστιανός, προσεβλήθη από το θέαμα και αντέδρασε ρίχνοντας στο πάτωμα τα έργα.
Κατανοητή η ανθρώπινη αντίδραση, θα πει κανείς.
Ξέχασε όμως ως Χριστιανός ότι η πίστη, εκτός του ότι δεν προσβάλλεται, δεν επιζητά και προστασία. Ξέχασε ότι η πίστη διδάσκει την αγάπη και τη συγχώρεση, ακόμα και όταν θεωρούμε ότι με τη στάση μας και τις πράξεις μας εκπροσωπούμε το «κοινό περί δικαίου αίσθημα».
Ξέχασε ότι, αν θέλουμε να λέμε ότι διαφέρουμε σε κάτι από τους πιστούς των άλλων θρησκειών, είναι ο σεβασμός του ανθρώπου που έχουμε απέναντί μας, ό,τι κι αν του καταλογίζουμε.
Τίποτε από τα παραπάνω δεν ξέχασε ο κύριος βουλευτής, όπως δεν ξέχασε πως ό,τι έκανε το έκανε καλυπτόμενος από τη βουλευτική του ασυλία. Και πως κάθε άλλος πολίτης στη θέση του θα είχε ήδη οδηγηθεί στη Δικαιοσύνη για να δώσει εξηγήσεις.
Επίσης, γνώριζε πως τα έργα, όταν πέφτουν στο πάτωμα, κάνουν θόρυβο. Τον θόρυβο της πρόκλησης.
Σίγουρα σ’ αυτό το θέατρο του παραλόγου που παρακολουθήσαμε δε συγκρούστηκε η τέχνη με την πίστη. Ούτε η ελευθερία της έκφρασης με την προστασία των όσιων και των ιερών μας.
Με αφορμή την τέχνη, συγκρούστηκαν δύο άνθρωποι. Κι οι δύο, ο καθένας για τους δικούς του λόγους, χρησιμοποίησε την τέχνη ως τέχνη της πρόκλησης.
