Την τελευταία εβδομάδα, η ειδησεογραφία γέμισε με τη λέξη “τέρατα”. Αφορμή στάθηκε η φρικτή κακοποίηση του τρίχρονου Άγγελου στο Ηράκλειο, ένα έγκλημα που συγκλόνισε την ελληνική κοινωνία και έφερε ξανά στο προσκήνιο τη συζήτηση για την ενδοοικογενειακή βία στην πιο ακραία της μορφή και μαζί μ’ αυτή την απανθρωπιά.
Δεν είναι, όμως, η πρώτη φορά που βλέπουμε να αποδίδεται αυτός ο χαρακτηρισμός. Τα τελευταία χρόνια, οι θύτες ειδεχθών εγκλημάτων αποκτούν αυτή την ονομασία: το ζευγάρι των αστυνομικών της Βουλής που φέρεται ότι κακοποιούσε τα παιδιά του, η μητέρα από την Πάτρα που κατηγορείται για τον θάνατο των παιδιών της, ο άνδρας που μαχαίρωσε μια νέα γυναίκα έξω από Αστυνομικό Τμήμα στην Αθήνα, ο άνδρας που κακοποίησε μέχρι θανάτου τον οικόσιτο σκύλο του, οι θύτες στο περιστατικό ομαδικού βιασμού που έμεινε επί μήνες στην αφάνεια. Όλα αυτά τα εγκλήματα αναδεικνύουν μια κοινωνική πραγματικότητα που μοιάζει να ξεπερνά κάθε λογική, κάθε όριο ηθικής και ανθρωπιάς.
Σύμφωνα με το λεξικό, η λέξη “τέρας” προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα “τερρέω”, που σημαίνει “φοβάμαι”. Στα Νέα Ελληνικά, η έννοια του τέρατος έχει διατηρήσει αυτήν τη συναισθηματική φόρτιση: προσδιορίζει οτιδήποτε διαταράσσει την τάξη, την αρμονία και ξεπερνά τα όρια του κανονικού. Στην περίπτωσή μας, τα “τέρατα” δεν είναι μυθικά όντα ή μεταφυσικά δημιουργήματα, αλλά χαρακτηρίζονται άνθρωποι που έχουν διαπράξει αποτρόπαιες πράξεις.
Όμως, το τέρας δεν είναι μόνο ο θύτης ενός εγκλήματος. Ο Αντόνιο Γκράμσι, ο Ιταλός μαρξιστής φιλόσοφος, μίλησε πρώτος για την “εποχή των τεράτων”. Στα “Τετράδια της Φυλακής” έγραψε: «Το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί. Σε αυτό το μεσοδιάστημα εμφανίζονται τα τέρατα. «Περιέγραψε έτσι τις περιόδους κοινωνικού και πολιτικού χάους, όταν οι παλιές δομές καταρρέουν, αλλά το νέο δεν έχει ακόμη σταθεροποιηθεί. Σήμερα, σχεδόν 100 χρόνια μετά, η διαπίστωσή του φαίνεται πιο επίκαιρη από ποτέ.
Τα εγκλήματα που συνθέτουν την ειδησεογραφία δεν είναι πρωτοφανή. Δυστυχώς, φρικαλεότητες έχουν διαπραχθεί σε κάθε ιστορική περίοδο. Αυτό που αλλάζει είναι η συχνότητά τους και τα κοινωνικά αντανακλαστικά απέναντι σε αυτά. Η ελληνική κοινωνία βρίσκεται ακόμα σε κατάσταση ανασυγκρότησης μετά από μια δεκαετία κοινωνικής και οικονομικής κατάρρευσης, και οι συνέπειες της κρίσης είναι παντού ορατές. Το “τέρας” της καθημερινής βίας δεν είναι παρά το σύμπτωμα ενός μεγαλύτερου προβλήματος: της κατάρρευσης των κοινωνικών θεσμών.
Η οικονομική κρίση του 2010-2019 καταρράκωσε τη δημόσια υγεία, την ψυχική και σωματική περίθαλψη, την παιδεία, την κοινωνική συνοχή και την εργασία. Ειδικά οι δομές πρόνοιας, που υπήρχαν ως δίχτυ ασφαλείας για τις πιο ευάλωτες ομάδες, υπέστησαν τεράστιο πλήγμα. Οι υπηρεσίες φροντίδας παιδιών, ατόμων με αναπηρία, ηλικιωμένων και κακοποιημένων ατόμων διαλύθηκαν ή αποψιλώθηκαν, αφήνοντας τους πιο ευάλωτους εκτεθειμένους. Το αποτέλεσμα αυτής της κοινωνικής διάλυσης δεν είναι απλώς η φτώχια ή η ανεργία. Είναι η αύξηση των ψυχικών νόσων, της ενδοοικογενειακής βίας, της κοινωνικής αποξένωσης και τελικά, της εγκληματικότητας.
Αλλά η κρίση δεν άλλαξε μόνο τις δομές. Άλλαξε εμάς. Μας πέρασε από το σοκ και την απάθεια στον θυμό και την οργή. Και αυτή η οργή έγινε το κυρίαρχο συναίσθημα στην καθημερινότητά μας, καθοδηγώντας πολλές φορές τις πράξεις μας, είτε ως άτομα είτε ως σύνολο.
Η ανεξέλεγκτη οργή οδηγεί στη βία, στην αυτοδικία, στην απώλεια του μέτρου. Οι δημόσιες αντιδράσεις φανερώνουν ότι η ελληνική κοινωνία βρίσκεται στο σημείο όπου η οργή υπερισχύει της λογικής. Όμως, το σημαντικό ερώτημα είναι: πώς τη διαχειριζόμαστε;
Ας μην ξεχνάμε ότι η οργή ως κυρίαρχο συναίσθημα έδωσε την ώθηση να αλλάξει πολλές φορές η ζωή των ανθρώπων προς το καλύτερο όπως όταν γκρέμισε τη Βαστίλη ή όταν συνάσπισε ανθρώπους διαφορετικών ιδεολογημάτων απέναντι στον φασισμό κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ως κίνητρο για την εφαρμογή του νόμου του Λιντς όμως δεν έχει να προσφέρει τίποτε στην Ελλάδα του 2025.
Αν θέλουμε να προστατεύσουμε τα παιδιά μας, πρέπει να έχουμε στελεχωμένες κοινωνικές υπηρεσίες. Αν θέλουμε οικογένειες που προστατεύουν τα αδύναμα μέλη τους και όχι οικογένειες-κολαστήρια, πρέπει να δώσουμε χώρο και μέσα στην Παιδεία για να εκπαιδεύσει τα παιδιά μας. Αν θέλουμε ασφάλεια, πρέπει να έχουμε ισχυρούς ελεγκτικούς μηχανισμούς, ακόμα κι αν αυτό αντιβαίνει στα ιδεολογήματά μας. Αν θέλουμε καλύτερους νόμους, πρέπει να αλλάξουμε τους νομοθέτες μας, γιατί η Δημοκρατία μάς παρέχει αυτή τη δυνατότητα.
Είναι εύκολο να λοιδορούμε τις αρχές όταν θεωρούμε ότι καθυστερούν να εξιχνιάσουν ένα έγκλημα ή όταν προστατεύουν τη σωματική ακεραιότητα ενός κατηγορούμενου. Είναι εύκολο να κρίνουμε τη Δικαιοσύνη για την ηπιότητα των ποινών που επιβάλλει, παραβλέποντας ότι εφαρμόζει τον νόμο. Είναι εύκολο να αφήνουμε το “τέρας” της οργής να θεριεύει μέσα μας χωρίς αντίκρισμα. Είναι εύκολο να επιβεβαιώνουμε κάθε μέρα ότι ζούμε στο κοινωνικό χάος που περιέγραψε ο Γκράμσι ως “εποχή των τεράτων”.
Το δύσκολο είναι να αναλάβουμε την ευθύνη μας. Να τιθασεύσουμε το “τέρας” της οργής και να μη μένουμε αμέτοχοι. Να χρησιμοποιήσουμε τις δημοκρατικές διαδικασίες για να αλλάξουμε όσα θεωρούμε λάθος. Να αποκαταστήσουμε την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, να απαιτήσουμε διαφάνεια και αποτελεσματικότητα, να χτίσουμε ένα κοινωνικό σύστημα που να προστατεύει τους αδύναμους και να αποτρέπει το έγκλημα.
Μόνον τότε θα έχει περάσει η “εποχή των τεράτων”.
