Ποια είναι η εργαλειοθήκη της υποταγής της κοινωνίας μας στη νέα εποχή; Ποιες μεθοδεύσεις ακολουθούνται για να προσαρμοστούν οι μάζες στα κυρίαρχα μοντέλα εξουσίας;
1) Ο πληθωριστικός αντιπερασπισμός: Ο πληθωριστικός αντιπερασπισμός του ονοματισμού στο πλαίσιο του οποίου τίποτα δε σημαίνει τίποτα. Μπορείς σήμερα να εκφράζεις μια σαχλεπίσαχλη άποψη και να θεωρείται σοφία, ακόμη και αν δε βρίσκει πουθενά έδαφος εφαρμογής. Και αυτό γιατί οι απόψεις γίνονται αλήθειες, οι οποίες μετατρέπονται σ’ ένα κώδικα ανταλλάξιμο με όφελος την εικόνα τους. Που σημαίνει ότι «η αλήθεια δεν είναι κεντροθετημένη, αλλά βρίσκεται πάντα σε πληθυντικό αριθμό» (Ζ. Ντεριντά) και φυσικά θα λειτουργεί ως κυκλοθυμικό και συγκεχυμένο φάντασμα. Έτσι οι αλήθειες μεταβάλλονται σ’ ένα πλαίσιο τεχνητών διαφοροποιημένων απόψεων, που λαμβάνουν διαβαθμίσεις και σκηνοθετούν αναγνωρίσεις. Οι ειδικοί θεωρούνται ότι έχουν πάντα τη σωστότερη αλήθεια ακόμη και αν υπερασπίζονται την πιο μεγάλη αρλούμπα ή την πιο δογματική σκέψη. Μετά ακολουθούν οι ομάδες κοινωνικής πίεσης. Ο Νίτσε μάς είχε προειδοποιήσει ότι «στο μέλλον θα υπάρχουν οι δήθεν αλήθειες προοπτικής».
Αρκεί να δει κανείς πόσες κοινωνικές ομάδες ή ομάδες λαϊκής πρωτοβουλίας (citizens initiatives) στέκονται στη σειρά προκειμένου να καταθέσουν τη δική τους αλήθεια προς εφαρμογή. Ας δούμε μερικές ομάδες λαϊκής πρωτοβουλίας. Provos (προκλητικούς), Gammles (τεμπέληδες), beat-nicks (χτυπημένους), αριστεριστές (gauchistes), νέοι αριστεροί (new left), ριζοσπαστική δεξιά (ratical right), κατερχόμενοι (austeigeer), και φτάνουμε σε ομάδες όπως οικοφεμινίστριες (ecofeminism), το κίνημα (me too movement), το κίνημα (effective atruism) αποτελεσματικός αλτρουισμός, με καθοδηγητή τον ανεκδιήγητο Πίτερ Σίνγκερ, το κίνημα του φιλοσοφικού νατουραλισμού (brights movement), κ.λπ.
Τα παραπάνω κινήματα οδηγούν στην αποπολιτικοποίηση (apolitisation) και στην κανονιστική (normative) πειθάρχηση, έως ότου κάθε αλήθεια τους να πάρει σειρά εφαρμογής.
2) Ο πολιτισμικός πλουραλισμός: Ο πολιτισμικός πλουραλισμός, ο οποίος για πρώτη φορά εμφανίζεται με απαίτηση να γίνει πράξη άμεσα το 1924 με τον Horace M. Kallen, πέρασαν χρόνια για να γίνει το όραμα του Horace M. Kallen πράξη, αφού πρώτα οι απόψεις μπήκαν στα κουκουβαγία (πανεπιστήμια), απέκτησαν δύναμη και σήμερα, όπως λέει ο Nathan Glazer, όλοι είμαστε πολυπολιτισμικοί. Ο ιστορικός David A. Hollinger μάς λέει ότι στη δεκαετία του ’90 έγινε μόδα η πολυπολιτισμικότητα, ξεκινώντας από την αμερικανική ιντελιγκέντσια, ως προοδευτική ιδεολογία στα αμερικανικά πανεπιστήμια και κατέκλυσε όλα τα στρώματα ως ανάγκη εφαρμογής. Στηρίχτηκε στην άποψη ότι η ποσότητα είναι καλύτερη από την ποιότητα. Περισσότερα πράγματα (αντικείμενα), περισσότερες ταυτότητες (κουλτούρες, συμπεριφορές) οργανώνουν τον χυλό που θα καλείται στο εξής πολυπολιτισμικότητα και όχι μονοπολιτισμικότητα. Ένας νέος χυλός που θα ενδυναμώνει την τεχνητά ερεθισμένη φαντασία και την πραγματική εκτέλεση της ομοιομορφίας του πολλαπλού σε μια νέα συμπεριφορά (behavior), σε μια νέα μάθηση (learning) και σε μια νέα καθοδήγηση (conduites).
Η παραληρηματική απελευθέρωση του πληθωρικά αλλόκοτου συναντά έτσι το παραισθητικό και το γκροτέσκο. Και αυτό γιατί στο εξής η ελευθερία μας δεν μπορεί να εκτιμηθεί, γιατί οι έννοιες της ελευθερίας και της σκλαβιάς συνταξιδεύουν στην ίδια διαρκή επιταχυνόμενη κίνηση, όπου ιδέες, σύμβολα, ρόλοι, τρόποι και μόδες γίνονται μια υστερία του πολυπολιτισμικού, που καταναλώνονται σε αδιαχώριστους βαθμούς, έτσι ώστε το διαφορετικό να γίνεται το ίδιο. Για ποια λοιπόν πολυπολιτισμικότητα μιλάμε;
3) Η νέα γλώσσα. Ο Όργουελ μάς είχε μιλήσει για τη νέα γλώσσα. Νέες λέξεις πρέπει να κατακλύσουν τις κοινωνικο-πολιτικές μας συνθήκες. Για παράδειγμα, η λέξη ευελφάλεια, που σημαίνει ευελιξία και ασφάλεια, είναι μια νέα λέξη του νέου πολιτικού λεξικού, και η οποία είναι μετάφραση του κοσμοπολιτιστικού flexicurity. Τις μειώσεις των μισθών και των συντάξεων τις μετονομάζουμε εξορθολογισμό. Στο εξής η φτωχοποίηση θα θεραπεύεται από την κοινωνική αλληλεγγύη των επιδομάτων, η λιτότητα θα ερμηνεύεται ως υπευθυνότητα, η ανεργία θα αποτελεί προειλημμένη αντίληψη της εργατικής εφεδρείας, η απόλυση θα μεταφράζεται ως εθελουσία έξοδος, η μείωση των μισθών ως ανταγωνισμός της ελεύθερης αγοράς, κ.λπ. Έτσι, οι νεολογισμοί και οι νέες ερμηνείες των λέξεων θα “χρυσώνουν το χάπι” της δυστυχίας και της εξαθλίωσης. Ουσιαστικά η νέα γλώσσα θα είναι η προσαρμογή στο άμεσο σχήμα της συνεχιζόμενης κυριαρχίας. Και σαφώς θα εκφράζει τα νέα υποθηκευμένα συμφέροντα. Επιπλέον, η φιλοσοφία της ΝΤΠ (Νέα Τάξη Πραγμάτων) κάνει τα πάντα, ώστε οι λειτουργίες του σώματος και του νου να υποβιβαστούν σε τεχνικές αλληλεπιδράσεις, εφόσον μας έπεισαν ότι η γλώσσα, το όνειρο, η υγεία, το συναίσθημα, το σεξ πρέπει να παρουσιάζονται ως ανοιχτά κυκλώματα χρήσης σε ένα σώμα χωρίς σκηνή και εξ υποθέσεως αναλώσιμο. Σκεφτείτε τι έλεγε ο Σπινόζα: «Ο άνθρωπος φεύγει, το σύστημα μένει».
Η εργαλειοθήκη
Μια σειρά από ινστιτούτα κατασκεύασαν την εργαλειοθήκη της ΝΤΠ και τις μεθόδους εφαρμογής των μηχανισμών επιβολής και εξουσιαστικότητας. Η αρχή έγινε με το Ινστιτούτο Τάβιστοκ (το οποίο ιδρύθηκε με τη βοήθεια επιχορηγήσεων του Ιδρύματος Ροκφέλερ) που πειραματίστηκε με τους αιχμαλώτους του πόλεμου της Κορέας. Συνεχίστηκε η αρχική προσπάθεια με το Πανεπιστήμιο του Σάσεξ, με το ερευνητικό Ινστιτούτο Hudson και με πολλά κέντρα στρατηγικών ερευνών, όπως για παράδειγμα το κέντρο του Πανεπιστημίου Τζορτζάουν, την οικονομική σχολή του Wharton, το ίδρυμα Charles F. Krttering, κ.λπ. Σήμερα όλα τα στελέχη του Στέι Ντιπάρτεντ, όλοι οι πράκτορες του Λάγκλεϊ καλούνται να εκπαιδευτούν στα παραπάνω κέντρα.
Τι ήταν όμως το Ινστιτούτο Τάβιστοκ και ποιος ο ρόλος του Σ. Φρόιντ κατά την ίδρυσή του; Ο Φρόιντ στα 82 και με τα σοβαρά προβλήματα της υγείας του εγκαταλείπει τη Βιέννη το 1938 για να ζήσει στο Λονδίνο. Λίγο πριν είχε συλληφθεί η κόρη του Άννα, αλλά μετά από πιέσεις στο ναζιστικό καθεστώς αφέθηκε ελεύθερη. Ο Φρόιντ με το ισχυρό δίκτυο γνωριμιών που διέθετε (μεταξύ των οποίων ήταν και η Μαρία Βοναπάρτη μαθήτρια του, εγγονή του Ναπολέοντα, ο Αμερικανός πρέσβης στο Παρίσι William Bullitt και κυρίως ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρούσβελτ, ο οποίος σε τηλεγράφημά του προς τον Χίτλερ, τον προειδοποιούσε ότι, αν ασκηθεί βία προς στον Φρόιντ, θα θεωρηθεί εχθρική πράξη) κατάφερε να σώσει κάποια μέλη της οικογένειάς του, όχι όμως τις τρεις αδελφές του.
Στη Βιέννη τα βιβλία του θα παραδοθούν στη φωτιά, και ο εκδοτικός του οίκος θα κλείσει λόγω υπερβολικών φόρων. Η φυγή του από την Αυστρία επιτυγχάνεται με ασφάλεια χάρη σ’ έναν ναζί επιστήμονα, τον Sauerwald. Ο χημικός δρ. Anton Sauerwald, κατασκευαστής βομβών και παράλληλα εξαιρετικός κηπουρός, έχει επιφορτιστεί από το ναζιστικό καθεστώς να παρακολουθεί τον Φρόιντ και να καταγράφει τις δραστηριότητές του, επιστημονικές, κοινωνικές και οικονομικές, στην Αυστρία. Η Γκεστάπο είχε την πληροφορία ότι ο Φρόιντ διέθετε σε πολλές τράπεζες στον κόσμο μεγάλα χρηματικά ποσά, δεδομένου ότι ήταν ένας ακριβοπληρωμένος θεραπευτής. Η αστική τάξη ακριβοπλήρωνε τις συνεδρίες του.
Το κόστος μιας συνεδρίας ήταν 45 δολάρια, τα οποία εκτιμώνται σε 4.000 δολάρια σήμερα. Ο Sauerwald έδειξε μια τρομερή έλξη προς τον Φρόιντ, από τη στιγμή που ήρθε σε επαφή μαζί του, και γνωρίζοντας το έργο του, κατόρθωσε να κρύψει χρηματικά ποσά που διέθετε ο Φρόιντ σε ξένες τράπεζες και παράλληλα να χρηματίσει ένα ολόκληρο ναζιστικό κύκλωμα, το οποίο ήταν υπεύθυνο για τις απελάσεις των Εβραίων.
Ο Φρόιντ θα ταξιδεύσει στην Αγγλία, έχοντας υπογράψει μια υπαγορευμένη δήλωση με την οποία ευχαριστούσε την Γκεστάπο, αφήνοντας πίσω του τα χάπια που κουβαλούσε μαζί με τα πούρα του, χάπια που θα τα χρησιμοποιούσε σε περίπτωση που συλλαμβανόταν από τους ναζί, ώστε σε μια τέτοια περίπτωση να αυτοκτονήσει. Με τη βοήθεια της Μαρίας Βοναπάρτη (με δικές της δαπάνες) θα βρεθεί σε μια βίλα γεμάτη με ελληνικούς και αιγυπτιακούς θησαυρούς, στο Λονδίνο, κοντά στο Regent’s Park. Εκεί, μαζί με τα εγγόνια του και τον σκύλο του Chow Lun θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του, έχοντας αρνηθεί πρόσκληση από Αμερική, λέγοντας ότι η «Αμερική είναι μια μεγάλη χώρα και ένα μεγάλο πρόβλημα».
Το 1939, ο Φρόιντ φεύγει από τη ζωή, αλλά σε αυτόν τον έναν χρόνο που βρίσκεται στο Λονδίνο θα συνεργαστεί με το Ινστιτούτο Τάβιστοκ και δεν ήταν ο μόνος από τους διανοούμενους της εποχής που συνεργαζόταν με το ινστιτούτο. Ας θυμηθούμε και τον Kurt Lewis, έναν εκ των ιδρυτών της Σχολής της Φρανκφούρτης, ο οποίος με τις κοινωνιολογικές του μελέτες προσέφερε πολλές υπηρεσίες στο Ινστιτούτο Τάβιστοκ. Αλλά και τον γνωστό Αντόρνο (Σχολή της Φρανκφούρτης), ο οποίος με τη συνεργασία του με το Ινστιτούτο Τάβιστοκ (από το 1958 έως το 1964 κατείχε μια θέση σημαντική στο Τάβιστοκ) ήταν εκείνος που ανέδειξε και προώθησε μουσικά συγκροτήματα, καλλιτέχνες και έκανε μόδα μουσικές. “Beatles”, “Stones”, “Crateful Deud”, Rock n’Rol έχουν από πίσω τους το Ινστιτούτο Τάβιστοκ. Μάλιστα, ο Αντόρνο διέθετε σχεδόν την πλειοψηφία των μουσικών δικαιωμάτων των “Beatles”, τα οποία στη συνέχεια τα πούλησε στον Michael Jackson.
Ο Φρόιντ θα αντικαταστήσει τον John Rawlings Rees, ο οποίος υπήρξε από τους πρώτους διευθυντές του Τάβιστοκ. Ο John Rawlings Rees είχε δείξει ενδιαφέρον για το έργο του Φρόιντ, δεδομένου ότι θεωρούσε πως ήταν εκείνος που είχε ανακαλύψει την επιστημονική βάση της λειτουργίας του ψυχικού μηχανισμού. Μάλιστα, στο βιβλίο του με τίτλο “Στρατηγικός σχεδιασμός για την ψυχική υγεία” υπογράμμιζε τους σκοπούς του Τάβιστοκ, τονίζοντας ότι «επιδιώκουμε να ρυθμίσουμε τις ψυχικές δραστηριότητες και τα ανακλαστικά των συμπεριφορών. Ως εκ τούτου πρέπει να τολμήσουμε να διαχειριστούμε κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα στις κοινωνικές και πολιτικές εκφράσεις των μαζών. Η πρόσβασή μας σε διδακτικά επαγγέλματα, καθώς επίσης και στην εκκλησία κρίνεται αναγκαία».
Τόνιζε επίσης «...ότι υπάρχει προς το παρόν μια σχετική δυσκολία, αλλά φαίνεται να είναι αξεπέραστη και είναι η διείσδυσή μας στην ιατρική επιστήμη. Η δημόσια ζωή, η πολιτική, η βιομηχανία πρέπει να βρίσκονται μέσα στη σφαίρα μας. Εάν θέλουμε να διεισδύσουμε στις επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες των ανθρώπων, πιστεύω - τόνιζε ο John Rawlings Rees - ότι πρέπει να μιμηθούμε τους Totalitarians και να λειτουργήσουμε ως Πέμπτη Φάλαγγα! Οι θέσεις μας για την ψυχική υγεία πρέπει να προχωρήσουν και να εξαπλωθούν...» (βλέπε MENTAL HEALTH, τόμος 1, αρ. 4, Οκτώβριος 1940).
Στην ίδια περίοδο που ο Φρόιντ εγκαταλείπει την Αυστρία, ένας άλλος της οικογενείας των Φρόιντ, ο ανιψιός του Εντουάρντ Μπερνέζ, άφηνε και εκείνος την Αυστρία για να εγκατασταθεί με την οικογένειά του στις ΗΠΑ. Λίγο αργότερα ένας άλλος ανιψιός του Φρόιντ, αξιωματικός του αμερικανικού στρατού, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θα συλλάβει τον ναζί Sauerwald - ο οποίος να θυμηθούμε βοήθησε τον Φρόιντ να φυγαδεύσει - με την κατηγορία της υπεξαίρεσης της περιουσίας της οικογένειας Φρόιντ (οι Φρόιντ ήταν μια μεγάλη οικογένεια, η οποία αποτελείτο από 16 μέλη με οικονομική επιφάνεια) και ο αξιωματικός της οικογένειας Φρόιντ θα τον οδηγήσει στη Δικαιοσύνη. Ο Sauerwald θα δικαστεί παραδειγματικά, παρά τις εκκλήσεις του προς την Άννα Φρόιντ να τον βοηθήσει. Ο άλλος ανιψιός του Φρόιντ, ο Μπερνέζ (ειρήσθω εν παρόδω, ο Μπερνέζ υπήρξε από τους επιτυχημένους της οικογένειας Φρόιντ, όπως και ο εικαστικός Λ. Φρόιντ - να πούμε εδώ ότι η οικογένεια είχε τρομερή πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα), ήξερε καλά το έργο του θείου του και ιδιαιτέρως ήταν γοητευμένος από το βιβλίο του με τίτλο “Η ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ”, το οποίο είχε δημοσιευτεί το 1921 στη γερμανική γλώσσα.
Στο παραπάνω βιβλίο ο Φρόιντ καταπιανόταν με το ζήτημα της ψυχολογικής ανάλυσης της μάζας και τον σχηματισμό των ετερόκλητων ατόμων, τα οποία διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά και παροδική ομοιογενή συμπεριφορά. Παράλληλα, εξέτασε τα πορίσματα του Λε Μπον και διερευνώντας παράλληλα το ασυνείδητο στην ερμηνεία των κοινωνικών μηχανισμών της μάζας. Ο Φρόιντ είχε, επίσης, επηρεαστεί από τους ισχυρισμούς του Μακ Ντούγκαλ περί ψυχολογίας των μαζών, και διερευνώντας έτσι τις ανοργάνωτες μάζες και το πέρασμα της μάζας στην αρχή της οργάνωσης, παράλληλα παρατήρησε τα αρνητικά στοιχεία της μάζας, τον παροδικό χαρακτήρα της, και πώς εκείνα μπορούν να εξαλειφθούν. Η μάζα έχει ανάγκη από έναν ηγέτη για να οργανωθεί, σύμφωνα με τον Φρόιντ. Ο ηγέτης αντανακλάται επάνω στη λειτουργία της σχέσης μεταξύ υιού (φυλής) και πατέρα (αρχηγού). Η ανθρωπότητα αποτελεί μια “πρωταρχική ορδή” και καθίσταται μία ομάδα ατόμων ισότιμων μεταξύ τους, αλλά ερωτοληπτικά υποταγμένων στον φύλαρχο. Ο Φρόιντ έχει, επίσης, αναδείξει στο έργο του “Τοτέμ και Ταμπού” την παραπάνω σχέση, αλλά εν συνεχεία εξέτασε και τη νιτσρεϊκή έννοια του υπερανθρώπου, ο οποίος ενσαρκώνεται στο πρόσωπο του φυλάρχου της ορδής και παραμένει αδέσμευτος από λιβιδινικούς δεσμούς, αυτόνομος και απεριόριστα ναρκισσευόμενος. Για τον Φρόιντ η μάζα δεν είναι παρά μία αναβίωση της πρωταρχικής ορδής, και εκεί πίστευε ότι μπορούμε να διακρίνουμε ή να ερμηνεύσουμε τα “πρωτόγονα” χαρακτηριστικά των μαζών, δηλαδή στοιχεία, ίχνη, όπως είναι η παρορμητικότητα, η συναισθηματικότητα, η δεκτικότητα, καθώς επίσης και η άλογη συμπεριφορά των μελών της μάζας. Με το παραπάνω σκεπτικό του ο Φρόιντ διαβλέπει και τη σχέση μεταξύ του υπνωτιζόμενου και του υπνωτιστή σαν σχέση μεταξύ δύο ατόμων, η οποία εγκαθίσταται με τον υπνωτιστή στη θέση του καθοδηγητή, του ινστρούχτορα, του αρχηγού και του υπνωτιζόμενου, στη θέση του υποταγμένου, ο οποίος γίνεται παρακολούθημα του καθοδηγούμενου, του υπομνηματιστή, εξηγώντας έτσι τη διαδικασία της ύπνωσης ως υπόμνηση απωθημένων του ασυνειδήτου. Οι πρωτόγονες αντιλήψεις του φύλαρχου ή του πατέρα της παιδικής εικονοφαντασίας μετασχηματίζονται, μεταποιούνται, βρίσκουν καινούργιους ρόλους και τη θέση τους παίρνουν πλέον ο αρχηγός, ο καθοδηγητής, ο ινστρούχτορας, ο τεχνοκράτης, ο ειδήμων, ο κομισάριος κ.λπ.
Στο συγκεκριμένο έργο του Φρόιντ θα σταθούν τόσο το Ινστιτούτο Τάβιστοκ, για να εξάγει συμπεράσματα ασφαλή για τη λειτουργία και καθοδήγηση της μάζας, όσο και ο ανιψιός του Μπερνέζ. Ο Μπερνέζ, επηρεασμένος και από τον Wilfred Trotter, κατανοεί το πρόβλημα και τη λειτουργία της επιθυμίας, η οποία ουσιώνεται σε ανάγκη και καλύπτεται από την αγωνία μιας αναδιήγησης. Δηλαδή την απαίτηση ενός νέου μοντέλου ζωής που χαράσσεται ως το άλλο και το καινούργιο. Η ανάγκη, που γίνεται εφαλτήριο για την αλλαγή της ατομικής ευτυχίας, γίνεται για τον Μπερνέζ η “φάκα” που θα πιαστεί ο πολίτης-καταναλωτής και επιπλέον γίνεται η οργανοκαταστολή. Η ανάγκη (και όχι μόνο η υλική ανάγκη, αλλά και η πνευματική) έχει απαιτήσεις γιατί κατευθύνεται σ’ ένα σημείο αναφοράς και έτσι γίνεται σχηματοποιημένο σώμα ιδεών. Το σημείο αναφοράς είναι ο οδοδείχτης, δηλαδή η χειραγώγηση. Η ερμηνεία του σημείου αναφοράς εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και είναι πέραν του σημαίνοντος και του σημαινόμενου, επιβάλλοντας πάντα μια άσκηση στρατηγικής. Τα σημεία αναφοράς ερμηνεύονται ως ιδεολογίες, ως στερεότυπα, ως προϊόντα, αλλά όλα αυτά για να έχουν αντοχή και διάρκεια πρέπει να φετιχοποιηθούν. Να λοιπόν πώς φτάνουμε σε φετιχοποιημένες απόψεις, ιδέες, στάσεις ζωής και οργανώνονται κόμματα, σέχτες, ομάδες διεκδίκησης.
Είναι γνωστό ότι, όταν κάποτε ο Μπερνέζ ήθελε να διαφημίσει συγκεκριμένο τύπο τσιγάρου, επισκέφτηκε τον ψυχαναλυτή Μπριλ (φίλος, αλλά και μεταφραστής του Φρόιντ στην αγγλική γλώσσα), ώστε να τον βοηθήσει να κατανοήσει τα σημαινόμενα των γυναικών που καπνίζουν. Εκείνος του διατύπωσε την άποψη ότι στις γυναίκες τα τσιγάρα αντιπροσωπεύουν το πέος ως σημείο-σύμβολο και παράλληλα την ανδρική εξουσία. Του τόνισε μάλιστα ότι, αν θα μπορούσε να δημιουργήσει μια αναδιήγηση, η οποία θα έλεγε ότι το τσιγάρο εκφράζει την αμφισβήτηση της εξουσίας από τις γυναίκες, αυτό θα είχε τρομερή επιτυχία. Έτσι, ο Μπερνέζ κατανοεί ότι στη διαφήμιση και στην πολιτική δε θα πρέπει να υπάρχει η ισορροπία του ανάτρεπτου, ούτε και η στερητική τροποποίηση, όλα πρέπει να ανατρέπονται και να γίνονται όλα δυνατά, δηλαδή ποθητά, επιθυμητά, αναγκαία. Το αποτέλεσμα σε πολιτικό επίπεδο ήταν να καταφέρει ο Μπερνέζ το 1954, να ανατρέψει τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο της Γουατεµάλας, Jacobo Árbenz, και να ακυρώσει την επανάσταση που γινόταν στη χώρα του.
Ο Μπερνέζ πίστευε στο ασυνείδητο και στις δυνάμεις που κρύβονται σ’ αυτό. Δυνάμεις οι οποίες καταφέρνουν να δημιουργούν αξεπέραστες φετιχοποιημένες εξαρτήσεις. Ο Γιόζεφ Γκαίμπελς (μετρ της προπαγάνδας), όπως και το Ινστιτούτο Τάβιστοκ πίστευαν - και το ινστιτούτο εξακολουθεί να πιστεύει - σε μια σημειωτική οικονομία, η οποία εισβάλλει σιγά-σιγά και μεθοδικά σ’ ένα μείγμα από ενδοβολές και διακυμάνσεις, οι οποίες λειτουργούν ως κομάντος στο ψυχικό και φαντασιακό του ανθρώπου. Ο άνθρωπος ως δέκτης απορροφά μηνύματα που λειτουργούν ως ντους, ως ψυχρολουσία, μέχρι να φτάσουν στο στάδιο της αποδοχής του σκοπούμενου.
Στην αρχή ρίχνεται η πρόταση που επιθυμεί η πολιτική διαχείριση να περάσει. Ακόμη και αν κριθεί αδιανόητη, από τις μεγάλες μάζες, η πρόταση βαφτίζεται ως προοδευτική με τη συνέργεια των επιστημονικών κοινοτήτων, δηλαδή καταξιώνεται επιστημονικά, επιβεβαιώνεται ως αλήθεια. Μετά βαφτίζεται ως πολιτικά ορθή και προωθείται για να καταστεί γνωστή στο ευρύ κοινό. Το αμέσως επόμενο στάδιο είναι να γίνει αποδεκτή από το ευρύ κοινό και στο τέλος να νομοθετηθεί. Στόχος να ιδεολογικοποιηθούν οι μεγάλες μάζες κάτω από παραμορφωτικές προκαταλήψεις. Ο ολοκληρωτισμός, πλέον, δε συντάσσεται με διατάγματα και σε στρατιωτικές επεμβάσεις, αλλά περνάει μέσα από την κατασκευή των ερεθισμάτων και τη χειραγώγηση των αντιδράσεων.
Η υπαρκτή, άμεση και θανάσιμη απειλή σήμερα είναι να σου δημιουργούν τόσο την αναζήτηση και την ανάγκη, όσο και τη λύση και την κάλυψη των αιτημάτων, έτσι κι αλλιώς η κοινωνία είναι μεταπλάσιμη. Εξάλλου, ο ποντικόμορφος μπηχεβιορισμός έχει κάνει καλή δουλειά εδώ και χρόνια, μαζί με τις θετικιστικές βεβαιότητες. Οι τεχνικές ατομικοποίησης (σε αυτές εκπαιδεύτηκαν και οι μυστικές υπηρεσίες των αγγλοαμερικανών, η OSS σήμερα CIA και η SOE-SIS, όλες οι παραπάνω μυστικές υπηρεσίες εκπαιδεύτηκαν στο Ινστιτούτο Τάβισκοκ ύστερα από συμφωνία μεταξύ Ρούσβελτ και Τσόρστιλ) αποκρυπτογραφούν τις ανθρώπινες ανάγκες και αδυναμίες, και τις προσαρμόζουν σε ντιρεκτίβες. Ξεκίνησαν έτσι να σερβίρουν παραστάσεις απορρόφησης του νου και συνέχισαν στη διαδικασία ολοποίησης, δηλαδή στην αναγνωσιμότητα της ταυτότητας των παραστάσεων. Πετύχαιναν έτσι μια “ενδοβολική” λοβοτομή, ό,τι ακριβώς έκαναν και τα ψυχοφάρμακα (τα ψυχοφάρμακα επιχειρούν μια χημική λοβοτομή). Η μικροφυσική της εξουσίας (βλέπε και όσα λέει σε άλλο επίπεδο, αλλά πολύ κοντά με αυτό που λέμε εμείς εδώ, ο Μ. Φουκό) διακατέχεται από τακτικές και από τεχνικές, από προσεταιρισμούς και παραστατικά στερεότυπα, τα οποία λειτουργούν ως καταπραϋντικά, έτσι μόνο η εξουσία αποκτά κυριαρχία, έτσι μόνο επιβάλλεται η σχέση διαχειριστή και καθοδηγούμενου, έτσι μόνο θεμελιώνονται οι ακινητοποιημένες δογματοποιήσεις. Η σημερινή παραγωγική ηθική ως μοντέλο εξουσίας δεν πυροδοτείται ούτε από την ντροπή, ούτε από την υπερηφάνεια, αλλά από την επιφάνεια της προβολής του ατόμου, να είμαι δηλαδή μέσα στη μοναδικότητά του και παράλληλα να είναι το άτομο αναγνωρισμένο-ταυτοποιημένο από τους άλλους. Έτσι κι αλλιώς η ενδοβολή δρα σε υπαρξιακό επίπεδο.
Ο Τ. Leary έλεγε ότι, αν σαγηνευτώ από το νευροσωματικό κύκλωμα του V μίνι-εγκεφάλου (κάποιος συμβατός νευροεπιστήμονας θα μιλούσε για τον ηλεκτρικό ερεθισμό των ειδικών υποφλοιικών σχηματισμών), τότε όλα εξατομικεύονται και προβάλλονται ως ιδανικά (ο Ornstein και η σχολή του μας έχουν δείξει πολλά επ’ αυτού). Οι ψυχικές λειτουργίες πλέον χορογραφούνται ως τυπικές εκδηλώσεις της επικυριαρχίας των υποφλοιωδών κέντρων επάνω στις φλοιικές λειτουργίες του εγκεφάλου σε φάσεις παρόξυνσης και χειραγώγησης. Εκεί επιβάλλεται ο μονόλογος του διαχειριστή. Έτσι η εξουσία έχει ανάγκη από περιπλανώμενους μυαλοπώλες και ιεροεξεταστές της αρνητικής ουτοπίας, για να κτίσουν τα φαντάσματα του φόβου και να παγιδεύσουν τη θέληση της ζωής, να χειραγωγήσουν τη φαντασία και να σπείρουν τις ιδεοψυχαναγκαστικές προτεραιότητες, ώστε να καταστεί κάποιος μοντέρνος (σύμφωνα με το σύστημα) και να βγει στη συνέχεια στο κυνήγι κάθε άχρηστου πράγματος.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
