Οι επιτροπές και τα “επιτροπάτα” στην Ευρώπη έχουν ένα μακρύ παρελθόν και απ’ ό,τι φαίνεται θα έχουν και ένα ανθηρό μέλλον. Επί Δαγοβέρτου (628-638) το φραγκικό κράτος επεκτείνεται πέρα από τον Ρήνο, υποτάσσοντας τους Βαυαρούς και τους Σάξονες. Μετά τον Δαγοβέρτο, η βασιλική εξουσία των Μεροβιγγείων εξασθενεί και το κράτος διοικείται από ισχυρούς αυλικούς, τους μαγιορδόμους (major domus).
Οι μαγιορδόμοι αποτελούν κάτι αντίστοιχο με τους σημερινούς διευθυντές-διαχειριστές, είναι εκείνοι που ο Μπάρναμ στο βιβλίο του “Επανάσταση των διευθυντών” τους αποκαλεί διανοούμενους ανώτερης κλίμακας και είναι οι ομάδες (θινκ-τανκ) οι οποίες διοικούν και διευθύνουν τις κοινωνίες και την παγκόσμια οικονομία.
Ήδη από τη ρωμαϊκή εποχή έχουν δώσει το στίγμα τους ως ανώτεροι υπάλληλοι του ρωμαϊκού υπερσυστήματος, πότε με την ιδιότητα του aule, πρυτάνεως, άλλοτε πάλι ως architriclinus, θεσμικό όργανο προεδρεύοντος σε δικαστικές υποθέσεις - ακόμη και στο Βυζάντιο υπάρχει η παρουσία τους στα βυζαντινά δικαστήρια ως magister oficiorum, με τον ξηρό τους Νομικαλισμό, ή ως τελετάρχες come largum. Σο βασίλειο της βόρειας Ισπανίας στη Ναβάρα, στα δικαστήρια της Παμπλόνας θα αποτελέσουν το απριορικό θεμέλιο του συστήματος.
Με τον Κάρολο ΙΙ, οι μαγιορδόμοι οργανώνονται ως το κατεστημένο που θα αλώσει το καθεστώς και ουσιαστικά θα θεμελιώσει τον γεωμετρικό τόπο που θα εξισορροπήσει το σύστημα και το παρασιτικό αντισύστημα. Έτσι ώστε από τότε το διορισμένο σύστημα με το παρασιτικό αντισύστημα να συνυπάρχουν και να κυριαρχούν με μια διαφανή επίφαση της νομιμότητας. Αρκεί να δει κανείς τι συνέβη στη Γαλλία με τη μήτρα της διαπλοκής noblesse de rode και πως συναρτώνται οργανικά τα υπερσυστήματα και τα υποσυστήματα σ’ ένα τεράστιο σύμπλοκο συστημάτων.
Ο διαπρεπέστερος των μαγιορδόμων ήταν ο πρίγκιπας Κάρολος Μαρτέλ (685-741), ήταν εκείνος ο οποίος νίκησε στο Πουατιέ το 732 τους Άραβες και έσωσε τη Δυτική Ευρώπη από τον κίνδυνο του εξισλαμισμού. Ο γιος του, Πιπίνος ο Βραχύς (741-768), κατέλυσε τη δυναστεία των Μεροβιγγείων και έγινε ο αρχηγέτης της δυναστείας των Καρολίδων. Από εδώ ξεκινάει και η δημιουργία του Παπικού κράτους. Για να εδραιώσει την αρχή του ο Πιπίνος προσεταιρίστηκε τον Πάπα Ζαχαρία, και πέτυχε από εκείνον να αναγνωριστεί. Μάλιστα, το 754 ο νέος Πάπας Στέφανος Β’ ήρθε στη Γαλλία και τον έστεψε βασιλέα. Σε αντάλλαγμα τον επόμενο χρόνο ο Πιπίνος εισέρχεται στην Ιταλία και υποχρέωσε τους Λομβαρδούς να αναγνωρίσουν το κράτος του Αγίου Πέτρου και να παραχωρήσουν πόλεις, όπως τη Ραβέννα. Έτσι το 755 ξεκινάει η αφετηρία του παπικού κράτους. Και βέβαια αρχίζει και η στροφή των παπών προς τους Φράγκους.
Η αρχή στην Ευρώπη έχει γίνει, οι διαχειριστές νέου τύπου έχουν εισέλθει στα κέντρα της εξουσίας όχι ως απλοί σύμβουλοι αλλά ως κυρίαρχοι διευθυντές και δε θα φύγουν ποτέ. Και δε θα φύγουν, γιατί θα λειτουργούν στη συνέχεια ως συλλογικοί διαχειριστές μιας τάξης, ως κόμματα, σε όλες τις μορφές των πολιτευμάτων που αλλάζουν, ή ως μάνατζερ, διευθυντές της αγοράς.
Τους συναντάμε στη συνέχεια το 1215, όταν ο Ιωάννης ο Ακτήμονας αμφισβητεί το δικαίωμα των ευγενών (δηλαδή, τους κομήτες και τους βαρόνους που ονομάστηκαν αργότερα λόρδοι) και καταθέτουν άποψη για την επιβολή της φορολογίας, είναι εκείνοι οι οποίοι κατέλαβαν στη συνέχεια το Λονδίνο και εκδόθηκε στις 15 Ιουνίου του 1215 την περίφημη Magna Charta, που θεωρείται η πρώτη συνταγματική πράξη στην ιστορία των λαών. Με τη Magna Charta κατοχυρώνονται τα δικαιώματα του ανώτερου κλήρου και των ευγενών.
Η Magna Charta Libertatum, δηλαδή ο μέγας χάρτης των ελευθεριών, αποτελείτο από 63 άρθρα. Δέχτηκε πολλές αλλαγές μέχρι να βρει μια οριστική μορφή το 1225. Σήμερα σώζονται 4 αντίτυπα. Εκείνο που θα πρέπει να προσέξουμε είναι ότι το 11 άρθρο προέβλεπε τη σύσταση του Μεγάλου Συμβουλίου, που θα έπαιζε τον σημαντικότερο ρόλο. Έτσι λοιπόν για μια ακόμη φορά οι συμβουλάτορες-διαχειριστές θα ήταν σε προνομιακή θέση. Οι αυθεντίες (δηλαδή οι ειδικοί) συμπορεύονται πλέον μαζί με την εξουσία, και στο εξής οι συμβουλάτορες αυτοπαρουσιάζονται ως νοηματοδότες των πολιτικών αποφάσεων.
Το βασικότερο είναι ότι για την επιβολή της φορολογίας (σύμφωνα με τη Magna Charta Libertatum) απαιτούσε την έγκριση του Μεγάλου Συμβουλίου, το οποίο αποτελείτο από 24 βαρόνους και τον δήμαρχο του Λονδίνου. Μάλιστα, σε περίπτωση αρνήσεως του βασιλιά να συμμορφωθεί με τις φορολογικές επιβολές του Μεγάλου Συμβουλίου προέκυπτε το δικαίωμα της αντιστάσεως. Στους μεταγενέστερους χρόνους το Συμβούλιο ονομάστηκε Parlament (κοινοβούλιο) και διόριζε (ουσιαστικά τοποθετούσε) τους πέριξ του βασιλιά εμπειρογνώμονες να τον ελέγχουν και να τον κατευθύνουν στην άσκηση της πολιτικής του. Η ρευστοποίηση, η κατάτμηση, της εδραίας και αυτοτελούς εξουσίας έχει πλέον συντελεστεί, η ενότητα της επίπεδης επιφάνειας της εξουσίας ξεκίνησε να αποχρωματίζεται.
Οι συγγένειες με τον υπερεθνικό οργανισμό του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το οποίο καθορίζει τους γενικούς πολιτικούς προσδιορισμούς και τις προτεραιότητες, είναι ολοφάνερες. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο σήμερα είναι επίσης αρμόδιο για τον συντονισμό των οικονομικών πολιτικών.
Η δύναμη των επιτροπών στην Ευρώπη
Η δύναμη των επιτροπών στην Ευρώπη ήταν παντού. Η Ευαγγελική Ένωση (Union), υπό τον εκλέκτορα του παλατινάτου Φρειδερίκο Ε’, η “Αγία Γερμανική Ένωση” (Liga) των Καθολικών υπό τον εκλέκτορα της Βαυαρίας Μαξιμιλιανό αποτελούσαν ουσιαστικά επιτροπές με εξουσιαστική παντοδυναμία και συμβουλευτική, παιδαγωγική, διαχειριστική ικανότητα. Αποτέλεσαν τις ελίτ, που όπως θα έλεγε ο Μόσκα, δεν κυβερνούσαν με τη δύναμη και τον δόλο, αλλά αντιπροσώπευαν κατά κάποιο τρόπο τα συμφέροντα και τους σκοπούς ομάδων εξουσίας. Αυτές οι ελίτ θα πει ο Ρεϊμόν Αρόν γίνονται η κυβερνώσα πλειοψηφία, οι οποίες κατορθώνουν να περνούν με μεγάλη ευκολία από το ένα πολιτικό στρατόπεδο στο άλλο. Οι ελίτ δεν αποτέλεσαν γεννήματα του 19ου αιώνα, όπως επεσήμανε ο Σ. Φίντριχ, αλλά αντλούν καταγωγή από την εποχή των μαγιορδόμων (major domus). Λειτουργούν, όπως οι “αλεπούδες” και τα “λιοντάρια” του Μακιαβέλι εμφανίζονται να διαθέτουν, με μια επιστημονική κατάρτιση και με μια αποτελεσματική ικανότητα διαχείρισης. Σπέρνονται σε όλες τις κοινωνικές δομές, πολιτικές, εκκλησιαστικές, στρατιωτικές, κ.λπ. Για παράδειγμα τα πολιτικά κόμματα δε συνδέονται άμεσα με ιδεολογίες όπως διατείνονται, στις ρίζες τους βρίσκονται ομάδες εμπειρογνωμόνων και συμβουλατόρων που συνδέονται με πολιτικές δράσεις και συμφέροντα, θα μας πει ο Μ. Duverger στο βιβλίο του “Πολιτικά Κόμματα”. Επίσης, τα θρησκευτικά τάγματα της Δύσης ενέταξαν τα συμβούλια των εκλεκτών με τις Ιερές Συνόδους και τις Συνόδους (ιδίως οι Ιησουίτες). Με απίστευτο ζήλο αντέγραψε τα συμβούλια των εκλεκτών και η λενινιστική εκκλησία ονομάζοντάς τα Κεντρική Επιτροπή (Ιερές Συνόδους) και Συνέδρια (Σύνοδοι).
Η Μαρία Καλαμπίνσκα, μελετώντας τις ελίτ της Γαλλίας, διαπίστωσε ότι το 1789 μια ομάδα αξιωματικών του ιππικού, χωρίς να ανήκει στην επίσημη αριστοκρατία της χώρας, ανέλαβε ως “επιτροπάτο” τη διοίκηση και άσκηση του στρατού και εξέφρασε τα νέα τζάκια εξουσίας της Γαλλίας, λειτουργώντας αυτή η ομάδα ως οι νέοι μαγιορδόμοι. Ας μην ξεχνάμε ότι στη Γαλλία του 17ου αιώνα μια ολόκληρη κοινωνική κατηγορία, η noblesse de rode, οργανώθηκε ως διαχειριστική-διευθυντική επιτροπή, επιδιώκοντας οφέλη από την πολιτική άσκηση της εξουσίας. Ενώ ο Εμίλ Μπούτμι θα οργανώσει στη Γαλλία την Ελεύθερη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, που μέχρι το 1945 διαμόρφωνε μια διοικητική ελίτ. Στους ίδιους στόχους σήμερα κινείται και η Ecole Nationale d’ Aministration (ΕΝΑ).
Στο ίδιο πνεύμα των ειδικών συμβουλατόρων οργανώθηκε και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή της ΕΟΚ. Η πρώτη μορφή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καθορίστηκε από τη συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, η οποία υπογράφτηκε στις 18 Απριλίου του 1951. Το 1957, με τις συνθήκες της Ρώμης, καθιερώθηκαν δύο νέα σώματα, η Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας και η Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας, τα οποία αργότερα συγχωνεύτηκαν για τη δημιουργία της ενιαίας Ευρωπαϊκής Επιτροπής, για τις τρεις Ευρωπαϊκές Κοινότητες εκείνης της εποχής, με βάση την Ενοποιημένη Συνθήκη που υπογράφτηκε στις 8 Απριλίου 1965 και τέθηκε σε ισχύ από την 1η Ιουλίου 1967. Η ενιαία επιτροπή του 1967 αποτέλεσε ουσιαστικά το όργανο που λειτουργεί μέχρι σήμερα.
Να υπενθυμίσουμε ότι ο πρώτος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 1958 ήταν ο Βάλτερ Χολστάιν (Walter Hollstein), δικηγόρος των ναζί. Οι Επιτροπείες και τα “επιτροπάτα” της Ευρώπης, τα συμβούλια και οι συμβουλάτορες είχαν και θα έχουν, όπως φαίνεται, μια λαμπρή εξέλιξη.
Διαμάχη μεταξύ “επιτροπάτων” και “καστικού συστήματος”
Οι διαχειριστές-συμβουλάτορες είναι αντίθετοι, σε ευθεία γραμμή με το “καστικό σύστημα” που αποτελείται από κληρονομικές ομάδες, και οι οποίες προσπαθούν να διατηρηθούν στην εξουσία με πολλούς τρόπους. Ο κοινωνιολόγος Σελεστέν Μπουγκλέ διέκρινε ότι το “καστικό σύστημα”, βλέποντας πως οι διαχειριστές απειλούν την εξουσία του, επεδίωξε να εφαρμόσει τρεις τρόπους διαφοροποίησής του: Ι) Τη διαβάθμιση της κοινωνικής τους θέσης και την επιβολή βασικής κοινωνικής ιεραρχίας. ΙΙ) Να επιβάλλει κανόνες απαγορευτικούς, οι οποίοι αποσκοπούσαν στη διασφάλιση του χωρισμού τους ή της αποφυγής της μείξης τους με διαχειριστές-συμβουλάτορες. ΙΙΙ) Και να θεσμοθετήσει τον καταμερισμό της εργασίας. Ενώ σύμφωνα με τον Λουί Ντυμόν το “καστικό σύστημα” οργάνωσε επιμελώς μια κοσμοθεωρία της ολότητας και εξέφρασε μια θεμελιακή αρχή του καθαρού, που προέρχεται από την ιστορία, και του μιαρού, που έρχεται να εισβάλει ως αντίθεση στην ιστορική ιεραρχία.
Η νίκη των εμπειρογνώμων “επιτροπάριων” έναντι των πολιτικών
Το σύστημα των επιτρόπων, ωστόσο, κερδίζει έδαφος δεδομένου ότι σταδιακά αλλά και σταθερά αχρηστεύονται οι πολιτικοί, όπως παρατηρεί ο Barets στο έργο του “Le fin des politiques” από τους τεχνοκράτες (οι παλαιοί μαγιορδόμοι). Και αυτό κρίνεται σχεδόν αναγκαίο δεδομένου, καθώς παρατηρούσε και ο Βέμπερ, ότι η πολιτική καθίσταται επιδίωξη της διεύθυνσης ενός σχηματισμού που ονομάζεται κράτος ή τον επηρεασμό εκείνου του σχηματισμού (του κράτους). Επίσης, οι Goguel et Grosser θα υποστηρίξουν ότι πολιτική είναι το σύνολο των συμπεριφορών και θεσμών που αφορούν τον χειρισμό των δημοσίων υποθέσεων και που τείνουν στον σχηματισμό μιας εξουσίας και ως εκ τούτου κρίνεται αναγκαίο η αντικατάσταση εκείνων που την ασκούν από εκείνους που μπορούν να την κάνουν ευέλικτη και προσαρμόσιμη σε νέες απαιτήσεις.
Αλλά και ο Ζακ Ελλύλ με το έργο του “La technique ou l’ enjeu du siècle” υποστήριζε μετά μεγάλης βεβαιότητας ότι «ο μεν πολίτης είναι απρόθυμος στη συμμετοχή γιατί θέλει να ελαχιστοποιεί την ευθύνη του, το δε κράτος επιδιώκει να ισοπεδώσει τα πολιτικά ζητήματα και να τα καταστήσει τεχνοκρατικά προβλήματα». Το ίδιο ισχυριζόταν και ο R. Boisde στο “Technocratie”, καθώς επίσης και o Γερμανός Α. Mohler, οι οποίοι υποστήριζαν ότι η πολιτική ανήκει στους εμπειρογνώμονες-μαγιορδόμους. Ιδιαίτερα ο Ιταλός πολιτειολόγος Φίντζι με το έργο του “Τεχνοκρατική Εξουσία” προσδιορίζει με σαφήνεια ποιος είναι ο ρόλος των τεχνοκρατών, λέγοντας ότι ο ρόλος των τεχνοκρατών δε συνίσταται στην ανάληψη της διακυβέρνησης, αλλά στον προσδιορισμό των πολιτικών αποφάσεων, δεδομένου ότι τα πολιτικά ζητήματα είναι πλέον τεχνοκρατικής διαχείρισης και μάλιστα οι πολιτικοί δεν έχουν καμία δυνατότητα και ικανότητα να επεξεργάζονται λύσεις, να δίνουν εναλλακτικές προτάσεις, εκτός από το να επιτυγχάνουν αποτυγχάνοντας και να καταστούν τις εξελίξεις σε αβεβαιότητες. Έτσι είναι αναγκαίοι οι τεχνοκράτες και στους πιο περίπλοκους τομείς και μάλιστα αναγκαίοι περισσότερο από ποτέ θα τονίσει και ο Meynaurd.
Η νέα ολότητα
Οι εμπειρογνώμονες-μαγιορδόμοι θεωρούνται οι ειδικοί της επιλεκτικής δράσης, οι διαμορφωτές της προοδευτικής διαφοροποίησης και εξειδίκευσης. Είναι οι κυρίαρχοι, γιατί, καθώς λέει ο Καρλ Σμιτ, «κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει στην κατάσταση εκτάκτου ανάγκης» και οι συμβουλάτορες-εμπειρογνώμονες βρίσκονται στην εξουσία για να αποφασίζουν σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα πρέπει να συγκεντρώνουν στα χέρια τους απροσμέτρητη εξουσία.
Ο πολιτικός επιστήμονας Τζιανφράνκο Πασκουίνο έχει υποστηρίξει ότι η τεχνοκρατία στηρίζεται στην αντίληψη ότι ικανοί να αποφασίζουν είναι οι λίγοι και πιο συγκεκριμένα εκείνοι που καταλαβαίνουν.
Οι συμβουλάτορες-εμπειρογνώμονες οργάνωσαν το νέο ιδεολογικό πρόταγμα, τη νέα ολοποιητική ονοματοθεσία του μοντερνισμού της πολιτικής. Ο μοντερνισμός της πολιτικής πιστεύει στον εαυτό του, στην ατέρμονη πρόοδο, που βρίσκει πιθανές λύσεις στον μαξιμαλιστικό παραγωγισμό, ακόμη και αν είναι άυλος ο μαξιμαλιστικός παραγωγισμός. Οι μαγιορδόμοι ήταν οι πρώτοι που επέβαλαν μια νέα αντίληψη στην κοινωνική δομή που εκφράζεται με μοναδικό τρόπο στις μέρες μας. Ο ιδιοκτήτης του πλούτου δεν είναι πλέον ο ισχυρός, αλλά ο διαχειριστής του ιδιοκτήτη. Είναι οι μάνατζερ, οι οποίοι έχουν στην πραγματικότητα και τον έλεγχο των μεγάλων επιχειρήσεων. Ο ιδιοκτήτης δίνει τη θέση του, και εννοούμε τη θέση ισχύος του, στον διαχειριστή του. Αυτή η αλλαγή θα αποτελέσει μια νέα κοινωνική δομή σ’ όλα τα επίπεδα τόσο της άμεσης παραγωγής όσο και της άυλης παραγωγής. Η ισχύς του πλούτου δεν εκφράζεται από τους ιδιοκτήτες των πολυεθνικών μονοπωλίων, αλλά από τους διαχειριστές, οι οποίοι έχουν και τον έλεγχο των μεγάλων επιχειρήσεων. Οι μαγιορδόμοι έκαναν την αρχή σε μια μεσαιωνική Ευρώπη, οι επίγονοί τους σήμερα, οι διαχειριστές επίτροποι στην αύξουσα πολυπλοκότητα της γραφειοκρατικοποιημένης οικονομίας του νεοφιλελευθερισμού, προσδιορίζουν τους κανόνες του πολιτικού και κοινωνικού παιχνιδιού. Προσανατολίζουν τη δράση και την παραχώρηση των δικαιωμάτων των πολιτών, την αντίληψη της ελευθερίας και της υποχρέωσης, καθώς και τη συμπεριφορά της μαζικής κατ’ όνομα δημοκρατίας. Θέτουν μια νέα αναγκαιότητα εξουσίας και μια νέα ομολογία πίστης στην πολιτική σκακιέρα, μεταβάλλοντας την κοινωνική σύνθεση, καθώς και τους μηχανισμούς και τους ρόλους.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
