Οι σύγχρονες μορφές της ζωής μαρτυρούν τη διάλυση της έννοιας του “λαού”, με το ανανεωμένο ενδιαφέρον πλέον να επικεντρώνεται στην έννοια του “πλήθους”, θα μας πει ο Πάολο Βίρνο. Εδώ εστιαζόταν, εξάλλου, και η μεγάλη συζήτηση του 17oυ αιώνα, από την οποία προέρχεται ένα μεγάλο μέρος του «ηθικού-πολιτικού» μας λεξιλογίου, μολονότι οι δύο αυτές έννοιες λαός-πλήθος τοποθετούνται στους αντίποδες.
Οι άνθρωποι διαθέτουν έναν κεντρομόλο χαρακτήρα, ο οποίος συγκλίνει σε μια “γενική θέληση”, η οποία διασυνδέεται ή αντηχείτε με το κράτος (Π. Βίρνο). Το πλήθος συναντάται στον πληθυντικό αριθμό, αποφεύγει την πολιτική ενότητα, δε συνάπτει συμφωνίες ή δικαιώματα μεταφοράς με την κυριαρχία, είναι απείθαρχο, ανυπάκουο και έχει την τάση να εκφράζεται με μορφές μη αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Ο Hobbes στο πλήθος αναγνώριζε τη μέγιστη απειλή για τον κρατικό μηχανισμό. Βέβαια το πλήθος (ή καλύτερα έννοια του πλήθους) δεν έχει εγκατασταθεί στην εργατική τάξη, αλλά η εξέτασή του ανοίγει δρόμους και μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα σήμερα και αυτό γιατί επιβεβαιωμένα πλέον χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνικές μορφές με την αμφιθυμία της εποχής.
Επιπλέον να πούμε ότι το πλήθος δεν απορρίπτει το ζήτημα της καθολικότητας, τα κοινά, και θα λέγαμε, ότι ζητά να επανεξεταστεί η σχέση λειτουργίας από πάνω προς τα κάτω. Πρώτα απ’ όλα, υπάρχει μια αντιστροφή με τη σειρά των παραγόντων: Ο λαός τείνει προς το Ένα, αντίθετα οι “πολλοί” (το πλήθος) προέρχονται από το Ένα (Π. Βίρνο). Για τον λαό, η καθολικότητα γίνεται μια υπόσχεση, που προϋποθέτει τα «πολλά», έτσι αλλάζει τον ορισμό του κοινού. Εκείνο το οποίο οι πολίτες αντιπαλεύουν είναι το κράτος, ενώ το πλήθος κουβαλάει στην πλάτη του τη γενική βούληση, η οποία συντίθεται ως γλώσσα, ως πνεύμα, ως δημόσιο, ως λειτουργικότητα, ως γενικότητα. Το πλήθος επιθυμεί να διαφύγει από την κρατική ενότητα, επειδή σχετίζεται μ’ ένα εντελώς διαφορετικό τελικό σκοπό.
Μια πολύ σημαντική συμβολή προσφέρεται επάνω σε αυτές τις θεματικές από τον φιλόσοφο Gilbert Simondon, πολύ αγαπημένος του Deleuze, αλλά γενικότερα άγνωστος στοχαστής. Ο προβληματισμός του επικεντρώνεται στις διαδικασίες της εξατομίκευσης. Ο άνθρωπος στην ταυτοποίηση, δηλαδή στη μετάβαση από ένα γενικό ανθρώπινο ζώο ψυχοσωματικής δυναμικής και έκφρασης και στη διαμόρφωσή του ως ανεπανάληπτη μοναδικότητα, εμπεριέχεται σε μια κατηγορία η οποία ενέχει και το στοιχείο του πλήθους. Αν κοιτάξουμε προσεκτικά, οι κατηγορίες των ανθρώπων αποτελούνται από μυριάδες αδιευκρίνιστα άτομα, δηλαδή από πολλές υποκειμενικοποιημένες οντότητες. Ακριβώς επειδή αποτελούν ένα άμεσο σημείο εκκίνησης, και όχι το ακραίο αποτέλεσμα μιας ανώμαλης διαδικασίας.
Ο Gilbert Simondon, ο σοβιετικός ψυχολόγος Λ. Σ. Βιγκότσκι και ο Ιταλός ανθρωπολόγος Ερνέστο ντε Μαρτίνο, έχουν δείξει ιδιαίτερη προσοχή σ’ αυτήν την οπτική. Γι’ αυτούς τους συγγραφείς, η οντογένεση, δηλαδή τα επιμέρους στάδια ανάπτυξης του «εγώ» ή της αυτο-συνείδησης, όπως θα λέγαμε παλαιότερα φιλοσοφικά, μπορούν να μας δώσουν περαιτέρω αναλύσεις της ύπαρξης.
Ο Gaston Bachelard, επιστημολόγος από τους σημαντικότερους του 20ού αιώνα, έγραψε ότι η κβαντική φυσική αποτελεί «θέμα γραμματικής», αλλά κρίνεται σκόπιμο να χρησιμοποιούνται στην κβαντική φυσική τα πιο ετερογενή «κατηγορήματα» φιλοσοφίας. Κατά τον ίδιο τρόπο και η ύπαρξη του πλήθους ενέχει τα χαρακτηριστικά που υπάρχουν σε πολύ διαφορετικά, και εναλλακτικά, περιβάλλοντα. Έτσι η έννοια του πλήθους προσλαμβάνει διαφορετική έννοια στον Hume, στη χεγκελιανή λογική ή στην ψυχολογία Gestalt.
Μπορούμε να βρούμε παραδείγματα του πλήθους και στη φιλοσοφική ανθρωπολογία. Για παράδειγμα στον Gehlen (για τη βιολογική υγεία του ανθρώπινου ζώου, και την απώλειά της, όταν υπάρχει έλλειψη καθορισμένου «περιβάλλοντος»). Επίσης, στο “Είναι και Χρόνος” του Χάιντεγκερ υπάρχουν σελίδες αφιερωμένες στην καθημερινή ζωή (για τη φλυαρία, την περιέργεια, την παρεξήγηση, κ.λπ.), στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η περιγραφή των διαφόρων γλωσσικών παιχνίδια στον Wittgenstein στις Φιλοσοφικές Έρευνες. Παραδείγματα που δεν μπορεί κανείς να τα αμφισβητήσει.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
