Μπορεί η φιλοσοφία της μετανεωτερικής εποχής μας να λειτουργήσει ως πρακτική ενός βιωμένου κόσμου; Στον γαλλικό στοχασμό υπήρξαν δύο φιλόσοφοι που κινήθηκαν σ’ αυτήν την κατεύθυνση. Ο Μισέλ ντε Σερτώ και ο Ανρί Λεφέβρ. Και οι δύο προτείνουν να αλλάξουμε μοντέλο χαράς και απόλαυσης, να αποδεσμευτούμε από τις εργαλειακές προϋποθέσεις και να ενταχθούμε σ’ ένα παιχνίδι αναζήτησης γύρω από την ελευθερία και την ευθύνη. Βλέποντας έτσι τη φιλοσοφία σαν σπουδή του ανθρώπου, γύρω από το στοίχημα της αξιοπρέπειάς του.
Ο Μισέλ ντε Σερτώ καταγράφει με βαθιά υποψία το λάιτ μοτίβ του κόσμου και τις ακρότητες της διαχειριζόμενης ζωής που αποστομώνουν τη χαρά και καθηλώνουν το όνειρο. Να όμως που όλα γίνονται μια επιχείρηση με σκοπό να αιχμαλωτίσουν τον νου και τις αισθήσεις και να οδηγήσουν την έκφραση του μετανεωτερικού ανθρώπου σε μια σειρά από ξεθυμασμένους κατευνασμούς. Η ζωή έγινε με τα χρόνια εκείνο το εκκρεμές μεταξύ στρατηγικών και πρακτικών επιλογών.
Οι στρατηγικές επιλογές για τον Μισέλ ντε Σερτώ αποτελούν τις θεσμικές εφαρμογές, τις πειθαρχίες ρητορικής, τις αρχιτεκτονικές των πόλεων, τις επιχειρησιακές λογικές, τις γλώσσες της διαχείρισης, τους συγκεντρωτισμούς διασκέδασης και επικοινωνίας (εδώ υπάρχουν συνάφειες με τους Γκι Ντεμπόρ και Paula Mathieu) που όλα μοιάζουν να λειτουργούν δορυφορικά γύρω από έναν έλεγχο του χρόνου και του χώρου (συνάφειες με Μισέλ Φουκώ). Είναι ο τρόπος λειτουργία και τα σχήματα δράσης του χρήστη-καταναλωτή, του περιθωριοποιημένου ανθρώπου, της υπερεκτιμημένης εποχής.
Οι πρακτικές επιλογές για τον Μισέλ ντε Σερτώ είναι οι κοινές πρακτικές απλών ανθρώπων, που επικεντρώνονται σε καθημερινές συνήθειες-πρακτικές, όπως η ανάγνωση (όχι με την τηλεματική της διάσταση, δηλαδή εκεί όπου το μάτι μαθαίνει να προσγειώνεται στο χειραγωγημένο και ημιθανές νόημα), οι περίπατοι (όχι ως ρίσκο στις κονστρουκτιβιστικές πόλεις), οι συζητήσεις (όχι ως λεξιλόγιο του υπνοβάτη τηλεθεατή από τα παραισθησιογόνα των μέσων ενημέρωσης), η μαγειρική (όχι ως υλικά για πέταμα), αλλά σε ένα δίκτυο τόπων και σχέσεων που σπάει τους κώδικες της τεχνητής ζωής και της νοημοσύνης, και στοιχηματίζει στον επαναπροσδιορισμό μιας νέας επινοητικότητας. Εδώ έγκειται και η διαφορά του Μισέλ ντε Σερτώ από τον Μισέλ Φουκώ με τη φιλοσοφία της πανεξουσιότητας της ζωής. Ο Μισέλ ντε Σερτώ βλέπει αντιστάσεις μέσα από τις κοινές πρακτικές.
Ο Μισέλ ντε Σερτώ, φίλος και συνεργάτης στα πρώτα στάδια του Λακάν (όταν ο Λακάν αποχώρησε από τη Société Parisienne de Psychanalyse και οργάνωσε τη Société Française de Psychanalyse, SFP), ξέρει ότι, όταν ο άνθρωπος χρεώνεται με ρόλους, τότε ζει την ακύρωσή του, την απόλυτη νεύρωσή του. Γι’ αυτό το άνοιγμα στο άλλο χωρίς εργαλειακές προϋποθέσεις και χωρίς την ιλαρότητα των παθών του εγώ γίνεται υπόσχεση, και ποτέ σύστημα συνενοχής, σε νέους ατομισμούς που κατασκευάζουν βαλσαμωμένες ψυχές και άκυρες ανθρωπογεωγραφίες.
O Ανρί Λεφέβρ κινείται και εκείνος σε μια παράλληλη προβληματική. Φέρνει στην επιφάνεια την καθημερινότητα και τη φέρνει στο επίπεδο της γλώσσας και της έννοιας, όχι ενοχικά και απαξιωτικά, αλλά στη σημαντική της αξίας στο να ζεις την παροντικότητα. Η καθημερινότητα ξανοίγεται σε απεριόριστες στιγμές, γίνεται ένα βίωμα. Ένα βίωμα που η φιλοσοφία το θέλει ως βίωμα δι’ αυτό. Αλλά όσο και αν η φιλοσοφία επιθυμεί να αφήσει την καθημερινότητα έξω από τη σκέψη, εκείνη την πολιορκεί και την αναγκάζει να σταθεί απέναντί της και να προσεγγίσει το βίωμα ως καθ’ αυτό.
Μπορεί το καθημερινό να παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα ενός εμπορευματοποιημένου κόσμου, δηλαδή ως ισοδύναμες αλυσίδες, πλασματικών ή πραγματικών καταστάσεων, οι οποίες επιφέρουν ομοιομορφίες μιας καπιταλιστικής ζωής, αλλά ταυτόχρονα είναι πλούσια σε καταστάσεις. Εδώ ο Ανρί Λεφέβρ προσεγγίζει τους καταστατικούς, εξάλλου υπήρχε μακρόχρονη φιλία με τον Γκυ Ντεμπόρ.
Η καθημερινή ζωή παρ’ όλη τη φτώχια της - θα τονίσει ο Ανρί Λεφέβρ - παρέχει ένα ορισμένο αριθμό φάσεων που η καθεμιά τους έχει τα χαρακτηριστικά της, τη συναισθηματική της τονικότητα, τη μνήμη της, τη φάση του έρωτα, τη φάση της ανάπαυσης, τη φάση της χαράς και της δράσης, τη φάση της γνώσης. Η τελευταία είναι και αυτή μια ανάμεσα σε άλλες και δε θα πρέπει κανείς να τη θεωρήσει ξεχωριστή, πρωταρχική, αποκλειστική, αλλά να την αναγνωρίσει ως μια φάση. Βέβαια ο Ανρί Λεφέβρ κάνει μια διάκριση ανάμεσα σε στιγμές και σε φάσεις και, όπως χαρακτηριστικά λέει, «διακρίνω τις στιγμές ως πολλαπλές, σύντομες αλλά μεστές από σημασίες, και τις φάσεις οι οποίες είναι συμπαγείς, έχουν πυκνότητα, έχουν μνήμη και είναι αναγνωρίσιμες».
Η καθημερινότητα, σύμφωνα πάντα με τον Ανρί Λεφέβρ, αποτελεί μια αλληλοδιαπλοκή του κυκλικού επαναληπτικού (οι μέρες και οι μνήμες και τα χρόνια) με το γραμμικό επαναληπτικό (όπως μια σειρά από χειρονομίες ή όπως τονίζει ο Λεφέβρ, από “χτυπήματα σφυριού”).
Η καθημερινή ζωή βαραίνει επάνω μας με όλη της την ένταση. Λειτουργεί επάνω στο επαναληπτικό και το “διαφοροποιητικό” και υπεισέρχεται σε μια προβληματική που, σύμφωνα με τον Ανρί Λεφέβρ, θα πρέπει να την αποκαλέσουμε ως “μεταφιλοσοφική”. Η μεταφιλοσοφία θα μας πει ο Λεφέβρ θυμίζει μια μεταγλώσσα, ένα λόγο πάνω στο φιλοσοφικό λόγο και λειτουργεί ως χρήση των επεξεργασμένων από τη φιλοσοφία εννοιών και την ανάλυση των αντικειμένων, των πραγματικοτήτων ή των δυνατοτήτων, τις οποίες δεν μπόρεσε να προσεγγίσει η φιλοσοφία.
Η καθημερινότητα με τις εξουθενωτικές ριπές της αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα για να κερδηθεί η προσωπική αυτονομία και η ελευθερία που πηγαίνει πέρα από κάθε υπόθεση και προϋπόθεση.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
