Ο Σωκράτης στον διάλογό του με τον Γλαύκωνα, στην “Πολιτεία” του Πλάτωνα, παρουσιάζει την ιδανική διατροφή για τους άνδρες της πόλης ή, όπως λέει ο Σωκράτης, για τους άνδρες του μέλλοντος. Να, τι λοιπόν τι προτείνει ο Σωκράτης για την ιδανική διατροφή. Ελιές, κατσικίσιο τυρί, «φοκάτσιες», δηλαδή ψωμάκια από σιτάρι και κριθάρι, κρεμμύδια, όσπρια, αρτοσκευάσματα με σύκο, ψητά βελανίδια και πάντα λίγο κρασί.
Σύμφωνα με τον Γλαύκωνα, αυτά τα τρόφιμα αποτελούν γεύματα των φτωχών και γεμάτος απορία θα ρωτήσει τον Σωκράτη: «Και τι γίνεται με το κρέας;». Και ο Σωκράτης θα πει: «Για το κρέας θα χρειαστούμε πολλά ζώα και φύλακες να τα φροντίζουν και να τα προστατεύουν από τους κλέφτες και επιπλέον, Γλαύκωνα, με την κατανάλωση κρέατος θα αναγκαζόμαστε να καταφεύγουμε συχνότερα σε γιατρούς. Αλλά οι κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις θα απαιτήσουν και νέες εκτάσεις γης, έτσι ώστε να αφαιρείται γη από τη γεωργία. Και ως εκ τούτου η πόλη λόγω αναγκών θα αναγκαστεί να εισβάλει σε γειτονικές χώρες και να κάνει πόλεμο» (“Δημοκρατία”, Βιβλίο 2, κεφάλαιο 13 και 14).
Ο Πλάτωνας κληρονομεί από τον Πυθαγόρα μια προτίμηση για χορτοφαγική διατροφή. Σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, «μη θυσιάζεις ποτέ ζώα στους Θεούς και μην πληγώνεις ζώα, αλλά να προάγεις μια κουλτούρα σεβασμού και προστασίας απέναντί τους σε όλα τα επίπεδα». Ο Πλάτων στην “Πολιτεία” απαγορεύει την κατανάλωση κρέατος, εξαίρεση υπήρχε μόνο για τους στρατιώτες, για να διατρέφονται ξεχωριστά λόγω κατανάλωσης μεγάλης ενέργειάς τους στον πόλεμο. Ο φιλόσοφος Πυθαγόρας τον 6ο αι. π.Χ., στη σχολή του Κρότωνα, κήρυττε ότι, εκτός από το κρέας, τα ψάρια και τα ζωικά παράγωγα, απαγορεύεται και η χρήση οσπρίων, μανιταριών, σκόρδου και όλων των τροφών πλούσιων σε πρωτεΐνες. Έτσι λοιπόν ο Πυθαγόρας θεωρητικοποιεί τη χορτοφαγική διατροφή για τους ανθρώπους του πολιτισμού. Και εδώ μπορούμε να δούμε τις επιρροές του Πλάτωνα στην “Πολιτεία”, όταν επίσης μας λέει ότι μόνο οι ακαλλιέργητοι τρώνε κρέας.
Τι έτρωγε όμως ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Πλάτωνα; Ο Σωκράτης έτρωγε σταρένιο ψωμί, κατσικίσιο τυρί, ξερά σύκα, ελιές, βολβούς και χόρτα.
Οι μαθητές του Πυθαγόρα απεχθάνονταν κάθε μορφή θανάτωσης και υποστήριζαν ότι οι σφαγείς θα έπρεπε να απείχαν από την κοινωνία και από το να σιτίζονται με κρέας, οι δε πολίτες έπρεπε παραδειγματικά και τιμωρητικά να απομόνωναν κρεοπώλες και κυνηγούς, γιατί, όπως υποστηρίζει ο Nico Valerio, έτσι θα έφταναν σε εκείνη την κατάσταση λύτρωσης, αγνότητας και ασκητικότητας που σύμφωνα με τα “Ορφικά” είναι το υψηλότερο επίπεδο μύησης, ώστε ο άνθρωπος να μπορεί να ελευθερωθεί από τη φυλακή του σώματος και να ανακτήσει την αρχική θεϊκή κατάστασή του.
Μάλιστα, ο φιλόσοφος, θεολόγος και αστρολόγος Πορφύριος, μαθητής του Πλωτίνου, οπαδός του νεοπλατωνικού δόγματος, έγραψε ένα φυλλάδιο κατά των σαρκοφάγων. Η διατροφή λοιπόν στην αρχαία Ελλάδα βασιζόταν σε σούπες δημητριακών και ψωμιού, συνοδευόμενες από ελαιόλαδο, λαχανικά, κρασί και λίγα κομμάτια πρόβειου ή κατσικίσιου τυριού.
Ο Marco Casareto στο έργο του “Πώς έτρωγαν οι αρχαίοι Έλληνες” προσθέτει ότι υπήρχαν ψάρια ή οστρακοειδή στο καθημερινό τους μενού. Μια πραγματεία του G. J. Barthélemy του 1788 επιβεβαιώνει την παρουσία, στα συμπόσια, οστρακοειδών, ψαριών, κυνηγιού, πτηνών, αβγών, ελιών, σταφυλιών διαφόρων τύπων, ενώ τα γεύματα είχαν συνδυασμούς καρυκευμάτων που χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα: αλάτι, πιπέρι, μαζί με λάδι, αλλά και βότανα, ξύδι και μέλι.
Ο Marco Casareto γράφει ότι «για τους Έλληνες ήταν λοιπόν αδύνατη η διατροφή χωρίς σιτάρι, κριθάρι ή λαχανικά». Αυτά, εξάλλου, αποτελούσαν και τα βασικά τρόφιμα που συγκεντρώνονταν στις πόλεις για να αντιμετωπίσουν το ενδεχόμενο μιας πολιορκίας. Στον Έλληνα γιατρό Ιπποκράτη στηριζόταν η έννοια της διατροφής των Ελλήνων που φτάνει έως τους σύγχρονους διατροφολόγους. Στην πραγματεία του Ιπποκράτη όπως τη συναντάμε στα Λατινικά, “Corpus hippocraticum”, η οποία περιλαμβάνει περίπου εβδομήντα συγγράμματα που συντάχθηκαν μεταξύ των μέσων του 5ου αιώνα και στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., ο πατέρας της Ιατρικής, ο Ιπποκράτης, αναφέρει για πρώτη φορά το κριθαρένιο ψωμί, μαζί με σούπες που ήταν κριθάλευρο αραιωμένο με νερό, λάδι, μέλι ή γάλα και το κύκεον το ιερό, που ήταν ρόφημα της Ελευσίνας, από προμαγειρεμένο κριθαρένιο αλεύρι με προσθήκη νερού, μελιού και συμπληρώματος γάλατος αγελαδινού, αιγοπρόβειου ή ακόμη και γάλατος οικόσιτου όνου, αρωματισμένο το παραπάνω ρόφημα με δυόσμο. Ακολουθούσαν σταρένιο ψωμί, μαγειρεμένο στο φούρνο, κάτω από τη στάχτη ή στη σχάρα, με μαγιά αλλά και βρώμη. Επίσης, τα κουκιά αποτελούσαν διατροφική συνήθεια των Ελλήνων, αλλά και άλλα όσπρια, όπως (μπιζέλια, ρεβίθια, φακές ή βίκοι. Ο βίκος είναι ένα χειμερινό ψυχανθές, μια σημαντική κατηγορία φυτών που καλλιεργείτο για την παραγωγή πρωτεϊνών, υδατανθράκων και φυτικών ινών και καταναλωνόταν τόσο από τα ζώα, όσο και τους Έλληνες στη διατροφή τους). Αλλά και σπόροι, όπως κεχρί, λινάρι, σουσάμι, κάρδαμο και σπόρους παπαρούνας, λειτουργούσαν ως συμπληρώματα διατροφής γιατί οι σπόροι παπαρούνας περιέχουν αλκαλοειδή όπως παπαβερίνη και ροϊαδίνη, μηκωνικό οξύ, γλίσχρασμα αλλά και σίδηρο, μαγγάνιο, κάλιο και ασβέστιο.
Έχοντας θέσει τα θεμέλια της διατροφής με αυτόν τον τρόπο, ο Ιπποκράτης μιλά για τα συνοδευτικά: κρέας (χωρίς να παραλείψει να υπογραμμίσει πόσο δύσπεπτο είναι το βοδινό κρέας), ψάρι, αβγά, τυρί και μέλι. Στη συνέχεια προχωρά στο κρασί, κατά τη γνώμη του το καλύτερο απ’ όλα τα ποτά, ενώ το νερό δε συνιστάται. Στα γεύματα προστίθεται λίγο ξύδι για να γίνουν πιο «εύπεπτα». Έπειτα έρχονται τα λαχανικά, μεταξύ των οποίων στην πρώτη θέση βρίσκονται το σκόρδο και το κρεμμύδι και τέλος τα αρωματικά φυτά.
Σε όλα τα παραπάνω έρχεται η συμβουλή για την κατανάλωση των τροφών. Ο Ακραίων, ιατρός από τον Ακράγαντα της Σικελίας, έγινε διάσημος και θαυμάστηκε πολύ, ειδικά αφού καθιερώθηκε ως σοφιστής στην Αθήνα. Ωστόσο, έγραψε δύο πραγματείες σε δωρικό ιδίωμα, μια για τις γενικές αρχές της Ιατρικής (“ΠΕΡΙ ΙΑΤΡΙΚΗΣ”) και μια δεύτερη για τη διατροφή και την κατανάλωση (“ΠΕΡΙ ΤΡΟΦΗΣ ΥΓΙΕΙΝΩΝ”). Επηρεασμένος απ’ όλες τις απόψεις και τις έννοιες του Αλκμαίωνος, καθώς πιθανότατα ήταν ένας από τους οπαδούς του, αναγνώρισε ότι οι υπερβολές, καθώς και οι σπατάλες στην κατανάλωση φαγητού ή κρασιών αποτελούσαν μια από τις αιτίες που επέτρεψαν να επικρατήσουν διάφορες ασθένειες. Έτσι, όταν λαμβανόταν περισσότερη τροφή από αυτή που μπορούσε να αντέξει το ανθρώπινο σώμα, δημιουργείτο η πιθανότητα ασθένειας.
Να πούμε εδώ ότι και οι πρώτοι χριστιανοί δεν έτρωγαν κρέας για 300 χρόνια. Το 1700, Άγγλοι γιατροί υποστήριξαν τη χορτοφαγία για την ανθρώπινη υγεία. Η Γαλλία θα υπερασπιστεί, επίσης, τη χορτοφαγία, με τον Βολταίρο, που έδινε μάχες για τη σκληρότητα των ανθρώπων κατά των ζώων. Ενώ το 1847 γεννιέται η πρώτη Vegetarian Society στο Ramsgate της Αγγλίας.
Ο πίνακας της πυθαγόρειας διατροφής υπάρχει ακόμα και σήμερα, στη νότια Ιταλία. Για παράδειγμα, στο Σαλέρνο εξακολουθούν να υπάρχουν τυπικά πιάτα που προέρχονται από την πυθαγόρεια διατροφή. Για παράδειγμα το ψωμί των ψαράδων, ένα αρχαίο ψωμί μακράς διαρκείας, που παράγεται στο Sapri και είναι κατάλληλο για μακροχρόνιες παραμονές στη θάλασσα. Ψωμί Morigerati, δηλαδή ψωμί μαγειρεμένο σε ξυλόφουρνο και παρασκευασμένο με «crisitu», μια αρχαία φυσική μαγιά. Λευκά σύκα από το Cilento. Κάστανα Roccadaspide, τα οποία συλλέγονται στο Roccadaspide για περισσότερα από 1.000 χρόνια, οι χτυπημένες/στακιστές ελιές σε θαλασσινές πέτρες και βαλμένες σε άλμη. Επίσης στην Απουλία και το Σαλέντο έχουμε το αποκαλούμενο ιερό λάδι με πιπεριά, τσίλι, με σάλτσα καρυδιού, με πολτοποιημένα κουκιά και κιχώριο (είδος ραδικιού), όλα μαζί σε μεγάλα γυάλινα βάζα που ωριμάζουν για να παραχθεί το σπάνιο ελαιόλαδο.
Ο ρομαντικός δέκατος ένατος αιώνας ανακάλυψε το πυθαγόρειο τραπέζι με τον ποιητή P.B. Shelley, ο οποίος αναζήτησε καλύτερη διατροφή, έτσι η αστική αγγλική τάξη στράφηκαν σε πηγές που περιέγραφαν την πυθαγόρεια διατροφή. Γεγονός είναι ότι ένα μεγάλο μέρος σήμερα της διατροφικής συνήθειας της νότιας Ιταλίας παρέχει την πιο πλήρη και ενεργητική πυθαγόρεια συμβουλή σίτισης.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
** Αρχική δημοσίευση άρθρου στο ιταλικό έντυπο “L' eco Del Sannio”.
