Είναι γεγονός ότι o κινηματογράφος λειτούργησε κάποτε ως εργαστήριο φιλοσοφίας. Όλες οι φιλοσοφικές συλλήψεις πέρασαν μέσα από τις κινηματογραφικές σεκάνς. Η φιλοσοφία με τον κινηματογράφο είχε βρει τον πιο συμβατό τρόπο για να μη γίνει αφηρημένη θεωρητική ενασχόληση για λίγους, για να μην πνιγεί στους σχολαστικισμούς και στην εννοιολογική πλεονεξία. Ο κινηματογράφος ήταν κάποτε ο καλύτερος σύμμαχος της φιλοσοφίας.
Με τον Ίνγκραρ Μπέρκμαν περνάει όλος ο θεϊστικός υπαρξισμός, με τον Αντρέι Ταρκόφσκι η υπέρβαση και το παράλογο, αλλά και με τους Μπρεσόν, Ντράγιες και Όζου το υπερβατικό και οι ψυχολογικές νησίδες των συμπλεγμάτων, με τον Φελίνι η αφαίρεση (η οποία είναι και αυτή ρεαλισμός, ένας ρεαλισμός χωρίς όρια, όπως έλεγε ο Ροζέ Γκαρωντύ), με τον Αντονιόνι η αστική αλλοτρίωση, κ.ο.κ.
O Μικελάντζελο Αντονιόνι έκανε ταινίες που υπερέβαιναν το στενό περίγραμμα της υποκειμενικής μας κατασκευής και ενδοσκοπούσαν στην ανθρώπινη ψυχή, εκεί όπου συναντιούνται τα ποιητικά σχήματα του κόσμου και του ανθρώπου. Κινηματογραφούσε την αθόρυβη συνάντηση των στιγμών, εκεί όπου η αθόρυβη δύναμη γίνεται κατάκτηση της αδυναμίας, εκεί όπου η κίνηση οργανώνεται σε ακινησία, εκεί όπου το φως κλείνει ραντεβού με το σκοτάδι και στην αντάμωσή τους γεννιέται η σκιά. Κινηματογραφούσε τη συνάντηση με την αθωότητα, την παράλειψη ή την απουσία, με την ανάγκη ενδιαφέροντος.
Μια χαρακτηριστική του ταινία είναι η “Έκλειψη”, όπου συνυπάρχει η ενθουσιώδης φρενίτιδα των μαζών με τον αγωνιώδη ίλιγγο που βρίσκεται στην ατομικότητα. Ο Αντονιόνι επιλέγει ως πρωταγωνίστρια τη Μόνικα Βίτι, μία ηθοποιό ικανή να κρύψει την πρόθεση μέσα της, να μονολογεί σιωπηλά με τη μνήμη και τους φόβους του χαρακτήρα της και να κάνει την επιφάνεια των απροσδόκητων συναισθημάτων της εκρήξεις. Γιατί όλα τα παραπάνω συνθέτουν τον ρόλο της στην ταινία η “Έκλειψη”. Η “Έκλειψη” (πρωτότυπος τίτλος: “L’Eclisse”) είναι ιταλική δραματική ταινία του 1962 σε σκηνοθεσία και σενάριο του Μικελάντζελο Αντονιόνι, με πρωταγωνιστές τον Αλέν Ντελόν και τη Μόνικα Βίτι. Γυρισμένη σε τοποθεσίες στη Ρώμη και στη Βερόνα, η ταινία αναφέρεται σε μία νέα γυναίκα (Βίτι), η οποία επιδιώκει σχέση με έναν νεαρό χρηματιστή (Ντελόν). Η ταινία θεωρείται το τελευταίο μέρος μιας τριλογίας που προηγούνται αυτής και είναι “Η Περιπέτεια” (1960) και “Η Νύχτα” (1961).
Η Βιτόρια, η ηρωίδα της ταινίας, μετακινεί τη μοναξιά της στη Ρώμη, στη θορυβώδη μητροπολιτική πραγματικότητα της αιώνιας πόλης, που τελικά την παρακολουθεί, παρά τη ζει. Η ιστορία ξεκινά από το απαθές τέλος μιας αγάπης, από τη βεβαίωση ενός κενού και στη συνέχεια θα ακολουθήσουν οι περιπλανήσεις και οι αναζητήσεις μιας υποκειμενικής αντιστάθμισης της πρωταγωνίστριας. Ανάμεσα σε ανόητα χόμπι και ερμητικές ενδοσκοπήσεις, θα συναντήσει τον κυνικό Πιέρο (Αλέν Ντελόν), ο οποίος με τη σαγήνη του, αλλά κυρίως με τη δύναμη της αφήγησης θα της δώσει την αίσθηση ότι ζει στο εξωτερικό.
Οι συναντήσεις με τον Πιέρο, τα απογεύματα και με φίλους που αστειεύονταν για τα έθιμα της Κένυας, οι επισκέψεις της Βιτόρια στο Χρηματιστήριο, που περνά τις μέρες της λαχταρώντας για τύχη, τα βάναυσα πάθη για το χρήμα, όλη αυτή η ψευδαισθησιακή ροή του χρόνου γίνεται χόμπι και κατηγορήματα μιας ύπαρξης με δανεισμένους ρόλους. Ρόλοι που αντικατοπτρίζουν τον ακανόνιστο ρυθμό της συνεχούς μεταβλητότητας, της ηθικής και πολιτικής αστάθειας, από την οποία τα άτομα αποξενώνονται αφού έχουν χάσει τον εαυτό τους. Περιγράφεται έτσι η στείρα ανησυχία ενός κόσμου που κατακλύζεται από φευγαλέα ερεθίσματα, αλλά και η αίσθηση ως εσωτερική δράση, η οποία εμποδίζεται να συνδεθεί με τα πράγματα του κόσμου, να μεταφραστεί σε λογικές και σαφείς συνέπειες με την πραγματικότητα. Οι εικόνες του φιλμ καταγράφουν την αποσύνδεση μεταξύ ανθρώπων και τοπίων, μεταξύ οικείου και κοινού. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο κόσμος βγαίνει έξω από την ιστορία, τρέφεται από την αδιαφορία, ξεκόβει από το νόημα, λιποτακτεί από τις αιχμές των πολιτικών συγκρούσεων.
Είναι αλήθεια ότι στην ταινία “Έκλειψη” του Αντονιόνι ο θεατής εισέρχεται σε ένα προνομιακό και υπερευαίσθητο παρατηρητήριο, από το οποίο μπορεί να αντιληφθεί την πραγματικότητα στις πιο σκιώδεις όψεις της. Ο Αντονιόνι στη συγκεκριμένη ταινία του κλείνει το μάτι στην υπερ-πραγματικότητα, στον διαχωρισμό του ορατού από την εσωτερικότητα των χαρακτήρων. Τα άτομα στη συγκεκριμένη ταινία βεβαιώνουν τη δική τους εξαφάνιση από τον κόσμο, τη δική τους συσκότιση, που λειτουργεί ως έκλειψη από την πραγματικότητα, μια έκλειψη γήινη και όχι σεληνιακή. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο οι χαρακτήρες του Αντονιόνι μιλούν στον ενεστώτα με ακρίβεια. Είναι αδήλωτες μοναξιές, τμήματα χωρισμένα από τον βιότοπό τους που φεύγουν χωρίς προορισμό.
Ο Αντονιόνι θεωρείται ένας μεγάλος εισηγητής της αλλοτρίωσης. Στις ταινίες του περνά το Άλλο ως ματιά, το Άλλο ως καθρέφτης, το Άλλο ως διαφάνεια, το Άλλο ως απειλή, το Άλλο ως διαίρεση. Μόνο που η αλλοτρίωση στις μέρες μας έχει εξαφανιστεί και αυτό γιατί το Άλλο δεν υπάρχει, πλέον χάθηκε μέσα στον αποπολλαπλασιασμό της ζωής. Το κυρίαρχο σήμερα είναι το Ταυτό, δηλαδή το ιδεώδες του κλώνου. Είμαστε αποκαθαρμένοι από τη διπλό, τη διαίρεση, τον καθρέφτη. Η κόλασή μας σήμερα δεν είναι οι άλλοι, όπως έλεγε κάποτε ο Σαρτρ, και το πίστευε και ο Αντονιόνι, αλλά το Ταυτό.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
