Η “Πρόβα Ορχήστρας” (Prova d'orchestr) είναι μια σατιρική ταινία του 1978 σε σκηνοθεσία Φεντερίκο Φελίνι. Αφηγείται την εξέλιξη μιας ιταλικής ορχήστρας καθώς τα μέλη της συγκρούονται με τον μαέστρου. Η ταινία προβλήθηκε εκτός συναγωνισμού στο Φεστιβάλ των Καννών το 1979 και είχε εκτιμηθεί ως μια μεταφορά της ιταλικής πολιτική. Η συγκεκριμένη ταινία ήταν η τελευταία συνεργασία μεταξύ του συνθέτη Νίνο Ρότα και του Φελίνι, λόγω του θανάτου του Ρότα το 1979.
Το στόρι της ταινίας έχει ως εξής: Ένα συνεργείο κάμερας της ιταλικής τηλεόρασης κάνει ένα ντοκιμαντέρ υπό μορφή συνεντεύξεων με μουσικούς που προετοιμάζονται για μια πρόβα χαμηλού προϋπολογισμού σε ένα υποβαθμισμένο αμφιθέατρο το οποίο υπήρξε στο παρελθόν εκκλησία του 13ου αιώνα ενώ πλέον έχει χαρακτηριστεί κατεδαφιστέο. Μιλώντας για την τέχνη τους οι συνεντευξιαζόμενοι μουσικοί φαίνονται να διακόπτουν τακτικά ο ένας τον άλλον, καθώς αμφισβητούνται ή χλευάζονται μεταξύ τους, 1 κομπάζοντας ο καθένας για το μουσικό του όργανο υποστηρίζοντας ότι το μουσικό όργανο του κάθε μουσικού κρίνεται ως το πλέον πιο απαραίτητο για την εκτέλεση της συναυλίας.
Σε λίγο φτάνει και ο μαέστρος ο οποίος μιλά ιταλικά με γερμανική προφορά, διαθέτοντας μια επικριτική διάθεση για τους μουσικούς συγκρουόμενος παράλληλα με τους εκπροσώπους των συνδικαλιστικών οργανώσεων που προστάτευαν τους μουσικούς. Με απολυταρχικές απαιτήσεις προστάζει τους μουσικούς ο μαέστρος να παίξουν με ιδιαίτερη χάρη και να δίνουν αποχρώσεις στις νότες που θα προσεγγίζουν ακατάληπτες μουσικές αφαιρέσεις μεγάλης έντασης, τόσης, που πολλοί μουσικοί στην προσπάθεια τους ώστε να το επιτύχουν έφθαναν σε τέτοια υπερένταση που πετούσαν τα ρούχα τους ώστε να απελευθερωθούν από όλες τις δεσμεύσεις.
Διαμαρτυρόμενοι για τις αυταρχικές καταχρήσεις του μαέστρου, οι εκπρόσωποι του συνδικαλιστικού σωματείου παρεμβαίνουν, ανακοινώνοντας αποφασιστικά ότι οι μουσικοί μετά από τόση κούραση διεκδικούν πολλά τακτικά διαλλείματα για ξεκούραση. Στο μεταξύ η τηλεοπτική κάμερα της ιταλικής τηλεόρασης ακολουθεί (ως Big Brother) τους μουσικούς σε μια τοπική ταβέρνα για να καταγράψει περαιτέρω τις συνομιλίες τους και τις ιδεολογικές τους σκέψεις. Αισθανόμενος ηττημένος ο μαέστρος από το γενικότερο κλίμα της σύγκρουσης με τους μουσικούς, από τις αξιώσεις των συνδικαλιστών και το τηλεοπτικό συνεργείο που καταγράφει βιντεοσκοπώντας όλες τις δραστηριότητες τους, ότι έχει χάσει τον ηγετικό του ρόλο.
Επιπλέον ο μαέστρος ανακαλύπτει ότι ο σκοτεινός χώρος της αίθουσας έχει παραμορφωθεί πλήρως, από τα επαναστατικά συνθήματα στους τοίχους από τα σκουπίδια που πετούν γύρω τους οι μουσικοί και από μια ασύμφωνη χορωδία διαμαρτυρίας εναντίον του, διαμαρτυρόμενοι με συγκορμότρεμο μένος εναντίον του και εξουδετερώνοντας κάθε δική του προσταγή: “Η μουσική στην εξουσία και όχι η δύναμη της μουσικής!”. Στο τέλος μέσα από τις πολλαπλές συγκρούσεις και ασυμφωνίες εκρήγνυται μια ατσάλινη μπάλα που ήταν κρεμασμένη στο ταβάνι προκαλώντας την καταστροφή του αμφιθεάτρου.
Ο μαέστρος προστάζει εκ νέου τους μουσικούς να συνθέσουν “τον πόνο της ζωής” και να βρουν τη δύναμη και τη συνθετική ταυτότητα τους κάτω από την καθοδήγηση του. Τελικά οι νεοεμπνευσμένοι και πάλι μουσικοί θα παραδώσουν μια λυτρωτική παράσταση tour de Force. Ο μαέστρος θα εκφράσει ακόμη περισσότερες απαιτήσεις. Έτσι σιγά, σιγά ο απαιτητικός λόγος του διολισθαίνει σε ένα δικτατορικό γερμανικό γάβγισμα. Σε έναν κατήφορο απολυταρχισμού που στέλνει παραγγέλματα από την έγκατη σπηλιά του φασισμού.
Ο Φελίνι θα γράψει το σενάριο της ταινίας μαζί με τον Μπρουνέλο Ρόντι. Η πρόθεση του ήταν να καταγγέλλει το μονισμό και το δόγμα, τις προκαταλήψεις της πολιτικής, όλα όσα φανερώνουν την αφύσικη τροπή της δημοκρατίας και γενικεύουν την κρίση ως άμυνα για να δικαιολογήσουν τα πολιτικά αδικαιολόγητα. Θέλει να δείξει ποιοι είναι οι τελεστικοί πρωτουργοί του χάους της πολιτικής. Ο Αντρέα Μινούζ, σχολιάζοντας τη ταινία του Φελίνι θα πει: «Αυτή η ατσάλινη μπάλα στο τέλος της ταινίας αντιπροσωπεύει τον αιώνιο καθαρτικό ρόλο των εθνικών τραγωδιών, είναι σαν ένα ενιαίο και απομονωμένο κάλεσμα για την ενότητα μιας χώρας διχασμένης σε όλα, μιας χώρας εξουθενωμένης μέσα από τις αντιφάσεις της πολυγνωμίας, μια ώθηση μέσα στα ερείπια».
Ήταν η εποχή όπου η Ιταλία βρισκόταν κάτω από ένα γενικευμένο πολιτικό κλίμα στα τέλη της δεκαετίας του ‘70, εκεί όπου η ιταλική πολιτική βρισκόταν σε αδιέξοδο όταν στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής ξεκινούσε ο Μπετίνο Κράξι την κυβερνητική του πορεία συμφωνώντας να εισέλθει σε μια αμφιλεγόμενη πεντακομματική κυβέρνηση, ενώ η μαύρη και κόκκινη τρομοκρατία αιματοκυλούσε τους δρόμους, παράλληλα ο ιστορικός συμβιβασμός του Άλντο Μόρο πληρωνόταν με τη δολοφονία του. Μαζί με τα παραπάνω υπήρχε και η οικονομική κρίση που διέλυε κάθε προοπτική ανάκαμψης. Έτσι η πολιτική στην Ιταλία είχε μπει στη φάση της απαξίωσης. Στην παραδρομή των λαθών, στις υπερωρίες της κόπωσης και της παρακμής.
Η “Πρόβα Ορχήστρας” είναι μια ταινία του Φεντερίκο Φελίνι που περιγράφει το τόλμημα που δεν “τολμά”, και τις βασανιστικές προσπάθειες που καλύπτονται από το άγχος, την σύγχυση, τον πόνο, την ανεπάρκειας ως απάντηση του αδιεξόδου. Είναι μια ταινία που προλογίζει την σημερινή μας εποχή καλύτερα από οποιαδήποτε θεωρία φιλοσοφικό - κοινωνιολογικού - ψυχαναλυτικού προβληματισμού. Στην ταινία όλα συγχέονται μέσα στην κυκλοφορία τους. Η μουσική καλύπτεται από την κωμωδία, οι δοκιμές της ορχήστρας γίνονται δοκιμές πολιτικής παρλάτας και τελικά όλα μετατρέπονται σε τηλεοπτική ανάγκη. Το λεξιλόγιο, η πτώση της ατμόσφαιρας, οι αγωνίες, περνούν στους τηλεοπτικούς ρυθμούς και θερμαίνονται από την τηλεοπτική εικόνα. Όλα γίνεται εδώ ατσάλινη μπάλα. Η καινούργια τάξη, το καινούργιο όραμα, η καινούργια ελπίδα, ως σύμβολα ανήκουν μέσα σ' άλλα σύμβολα. Όπως επίσης και η Επανάσταση, η Αποκατάσταση, η Θεία Πρόνοια, η Τέχνη, όλα γίνονται σύμβολα για το ίδιο το σύμβολο. Για να το πούμε και αλλιώς όλα γίνονται σύμβολα συμβολικού.
Από τη στιγμή όμως όπου τίποτε δεν υπάρχει κωδικοποιημένο επιβεβαιώνεται απλώς η ελπίδα της επιστροφής στο συμβολικό. Σαν και αυτό που ζούμε στην χώρα μας, τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι αξίες, οι ελευθερίες, οι ανάγκες, λειτουργούν στην κυκλοφορία των συμβόλων μέσα στο συμβολικό. Και το αποτέλεσμα είναι να μην υπάρχει τίποτα παρά μόνο μια θνητή φλυαρία γύρω από την κυκλοφορία του συμβολικού.
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.
